Hoe hak je de gordiaanse knoop van Al-Holkamp door?

Syrische Koerden willen de Syrische vrouwen en kinderen uit het beruchte Al-Holkamp naar huis sturen. Maar de ISIS-vrouwen en verborgen yezidi’s onder hen maken een ware gordiaanse knoop van een politieke en humanitaire noodzaak.

Door Judit Neurink

“We hoeven toch geen buitensporige bedragen uit te geven aan hun voeding en zo, en dagelijks problemen met verkrachting en moord op te lossen?” Met die boodschap kondigden de autoriteiten van de semiautonome Koerdische staat Rojava in Noord-Syrië aan dat ze bijna 25.000 Syrische vrouwen en kinderen willen vrijlaten uit Al-Holkamp. De formele beslissing moet overigens nog genomen worden.

Dat kamp, met totaal meer dan zestigduizend mensen waarvan twee-derde kinderen, is een nachtmerrie. Naast de Syriërs zitten hier nog dertigduizend Irakezen vast en duizenden buitenlandse vrouwen en kinderen – allen vanwege hun banden met de terreurgroep ISIS. Er is tekort aan alles, het kamp dat vooral uit tenten en loodsen bestaat is in de zomer een oven en in de winter een ijzige modderpoel. Mensenrechtenorganisaties hebben het afgekeurd voor menselijke bewoning.

De mededeling over een komende amnestie voor alle Syriërs van een van de leiders van de semiautonome staat leidde echter tot verwarring en onrust. Zomaar al die Syriërs vrijlaten, terwijl sommige van de vrouwen vrijwel net zo actief in het ISIS-kalifaat zijn geweest als hun al dan niet gedode echtgenoten? En wat heeft dat voor gevolgen voor de buitenlandse vrouwen en kinderen in dat kamp?

Radicaal

Om daar te beginnen: die zitten in een andere afdeling in Al-Hol, en gaan nergens naar toe. Behalve als ze worden overgeplaatst naar een nieuwe gesloten afdeling van het naburige kleinere Rojkamp, die met Europese steun is opgezet. De afgelopen weken zijn honderden Europese vrouwen verplaatst. Het zou met name gaan om de meest radicale van hen, in een poging een einde te maken aan hun kalifaatje-spelen in Al-Hol. Het nieuwe kamp is een antwoord op het regime dat de radicaalste vrouwen daar voerden, waarbij ze geweld en moord niet uit de weg gingen.

De vrijlating van Syriërs is eigenlijk al aan de gang. Volgens berichten zijn er de afgelopen jaren al zo’n vierduizend naar huis gestuurd. En dat gaat niet zomaar. Bij hen is wel degelijk gekeken of ze vervolgd moeten worden. En datzelfde zal gelden voor de duizenden andere Syrische vrouwen die in aanmerking komen voor de amnestieregeling. Alleen wie niet is aangeklaagd of zelfs al veroordeeld kan er een beroep op doen, om dan alsnog gescreend te worden. Waardoor de hele operatie nog wel even zal duren.

Nog belangrijker: de vrouwen (met hun in totaal 17.000 kinderen) mogen alleen weg als een van de Arabische stamhoofden garant voor hen staat. Dat is een bekend principe in zowel Syrië als Irak: voor allerlei vergunningen heb je een garantstelling nodig. Ik moest die bijvoorbeeld hebben om van de Iraaks-Koerdische veiligheidsdienst toestemming te krijgen in het huis te trekken dat ik in Erbil had gehuurd. Ook Iraakse ontheemden die zich buiten de Iraakse kampen wilden vestigen konden dat alleen als iemand van de lokale bevolking garant voor hen wilde staan.

Stamhoofden

Dit is de achtergrond van de amnestie: de Arabische stamhoofden in Noord-Syrië eisten hun vrouwen en kinderen terug. Hoe langer ze in die onmenselijke omstandigheden vastzaten, hoe luider de roep werd. De Syrische Koerden zijn bij het besturen van hun semiautonome regio afhankelijk van samenwerking met de Arabische stammen. Het is een politieke move, vooral bedoeld om hen gunstig te stemmen.

Natuurlijk, het is tegelijkertijd een oplossing voor een onhoudbaar probleem. En de beslissing kan bovendien gebruikt worden om extra druk uit te oefenen op al die westerse staten die weigeren hun eigen onderdanen op te halen. Want ze weten dat hoe moeilijk het is hen in eigen land voor hun misdaden te berechten omdat die op afstand zo moeilijk te bewijzen zijn. Dus laten ze dat liever aan de regio over, die al te kampen heeft met zoveel lokale daders. De gevangenissen in Irak en Noord-Syrië zitten er overvol mee, de rechtssystemen zijn verstopt geraakt. Om die reden maakt Bagdad niet bepaald haast met het overnemen van de 30.000 Irakezen in Al-Hol – waar moet ze die laten?

De druk wordt opgevoerd met het dreigement Al-Hol na het vertrek van de Syriërs te veranderen van een opvangkamp in een echte gevangenis. Dan hebben hulporganisaties geen toegang meer, waardoor de situatie alleen maar kan verslechteren. Ook wordt het dan onmogelijk vrouwen en kinderen te repatriëren zonder afspraken te maken over hun vervolging. Dit onderdeel van de komende beslissing is onbevestigd en lijkt vooral een ballonnetje om te zien hoe het Westen onder druk van grootouders en mensenrechtengroepen reageert. Je kan mensen officieel niet gevangen zetten zonder hen aan te klagen, en voor de meeste van de vrouwen in Al-Hol is nog geen enkele aanklacht geformuleerd.

Voetangels

Hoewel het een noodzakelijke beslissing was vanwege de overbevolking van de kampen en de politieke samenwerking met de Arabische stammen, zitten er ook nog andere voetangels aan. Allereerst zal ISIS blij zijn met de vrijlating van haar mensen. De terreurgroep probeert zich te hergroeperen en noemt het een prioriteit om haar aanhangers uit de gevangenissen te bevrijden. Dit krijgt ze zomaar in de schoot geworpen.

Hoe gevaarlijk zijn de vrouwen die vrijkomen? Als de Syrische Koerden kritisch zijn bij hun beoordeling valt dat wellicht mee. Tegelijkertijd is zo’n garantstelling ook bepaald geen wassen neus; daar speelt eer een grote rol. Toch kan je je afvragen of het zonder enige begeleiding vrijlaten van vrouwen die tot de eindstrijd bij ISIS zijn gebleven, niet het risico in zich draagt dat zij terugkeren naar ISIS. Als ze het stempel ISIS-familie krijgen en met de rug worden aangekeken, zal zeker een deel van de vrouwen en hun kinderen gevoelig zijn voor de hernieuwde aantrekkingskracht van de groep. En dat kan voor ISIS 2.0 van grote waarde zijn.

En dan zijn er de yezidi-vrouwen en -kinderen, die binnen Al-Hol verborgen zitten. Ook tussen de Syrische en Iraakse vrouwen, wier echtgenoten hen als seksslaaf kochten. Sommige yezidi’s zullen zich uiteindelijk zodanig hebben aangepast dat ze zich moslim voelen, maar de meerderheid zit klem. Ze worden in Al-Hol met de dood bedreigd als ze hun yezidi-achtergrond bekendmaken. Hen is verteld dat hun gemeenschap hen niet terug wil, of hen zelfs zal vermoorden.

Omdat ze kinderen hebben van ISIS-strijders vrezen ze helemaal niet meer welkom te zijn. De verhalen over yezidi-vrouwen die na hun terugkeer in Irak hun kind als ongewenst pakketje naar weeshuizen zagen gaan, zijn ook tot Al-Hol doorgedrongen.

Verborgen

Van de ruim zesduizend yezidi-vrouwen en -kinderen die ISIS in 2014 ontvoerde worden er nog altijd meer dan 2500 vermist. Volgens Murad Ismael, een van de oprichters van de yezidi-organisatie Yazda, worden er nog honderden in Al-Hol vastgehouden. De Syrische Koerden hebben geprobeerd hen daar op te sporen, maar velen verbergen zich.

Ismael dringt aan op DNA-tests, want “veel yezidi-kinderen zijn heel jong ontvoerd en kunnen zonder niet worden geïdentificeerd”. Veel kinderen zijn ondergebracht in ISIS-gezinnen en opgevoed tot moslim; vaak kennen ze hun echte identiteit niet meer. Ik ontmoette zo’n gezin in een Iraaks kamp in 2017 (foto) maar de hulporganisatie waarbij ik dat meldde ondernam geen actie.

Ismael noemt het leeghalen van Al-Hol zonder dat iedere volwassene grondig onderzocht is onrechtmatig. “We weten zeker dat niet alleen de mannen misdaden begingen, veel ISIS-vrouwen deden dat ook.” Dat is wat ik ook hoorde van de bevrijde yezidi’s die ik sprak: vaak waren de vrouwen bijna nog erger. Ze mishandelden de vrouwen en kinderen. In Duitsland staat een ISIS-vrouw terecht voor de dood van een yezidi-kind dat voor straf urenlang in de hete zon was gezet.

Zorgvuldig

Zelfs al noopt de komende winter de Koerden ertoe nu snel door te pakken, dat zal niet gebeuren. Alle Syrische vrouwen natrekken kost simpelweg tijd. En gezien hun bewezen bezorgdheid over de verborgen yezidi-vrouwen en kinderen, zullen de Syrische Koerden dat zorgvuldig willen doen. Maar wat Ismael’s afwijzende reactie en die van veel anderen wel laat zien, is hoe dun de lijn is. En dat alle politieke en humanitaire oplossingen post-ISIS ook weer nieuwe problemen oproepen.