Westen riep ISIS-uitbraak over zich af

Afschuifgedrag en samenzweringstheorieën hebben de recente gevangenisuitbraak van ISIS in Syrië mede mogelijk gemaakt. Door het opsluiten van ISIS-leden af te schuiven op de Koerden is het Westen medeverantwoordelijk voor de gevolgen.

Door Judit Neurink

‘Ze hadden er een paar jaar geleden al een einde aan moeten maken, maar dat hebben de VS niet toegestaan,’ was een van de reacties op mijn artikel over de aanval van de terreurgroep ISIS op een gevangenis in de Koerdische regio van Syrië. Een aanval die overigens pas na bijna twee weken werd beëindigd, met 121 doden aan Koerdische zijde en 374 onder de ISIS-gevangenen en hun bevrijders. En nog duurt het zoeken naar ontsnapte ISIS-gevangenen in de wijde omgeving van de gevangenis voort.

Hoeveel ISIS-strijders kans hebben gezien te ontsnappen is niet bekend, maar een cijfer van tweehonderd circuleert. En ga er dan maar vanuit dat dit de meest geharde, gevreesde en radicale mannen zijn.

Over de grens in Irak zijn er regio’s waar mensen zich ’s avonds al niet meer op straat wagen uit angst dat deze lieden de ISIS-cellen daar weer activeren. Om dat te voorkomen zijn de controles aan de Iraakse grens met Syrië uitgebreid. “De vorige keer kwam ISIS ook uit Syrië,” herinneren mensen zich angstig.

Samenzweringstheorieën zijn van alle tijden, maar in het Midden-Oosten is het al langer moeilijk om die te onderscheiden van de waarheid. Dat de Verenigde Staten ISIS in het leven hebben geholpen is een oude theorie, afkomstig van tegenstanders van Washington.

Baghouz

Het is niet helemaal onbegrijpelijk dat die theorie voortleeft. Ondanks de belangrijke rol die de VS hebben gespeeld bij de bevrijding van een derde van Irak uit de handen van ISIS en een vergelijkbaar deel van Syrië. Dat eindigde in de slag om Baghouz, een plaatsje in Syrië waar strijders en families zich hadden verzameld. En waar zij zich uiteindelijk drie jaar geleden overgaven aan de Koerden.

Baghouz was het einde van een oorlog die bijna vijf jaar duurde, waar de Amerikanen zich in augustus 2014 op verzoek van de Iraakse Koerden in mengden toen de Koerdisch hoofdstad Erbil in gevaar kwam. Ze namen een leidende rol in een coalitie van uiteindelijk 84 landen (waaronder Nederland) die ISIS vanuit de lucht bestookten.

Alleen al om die reden is het onlogisch dat diezelfde Amerikanen ISIS op wat voor manier ook zouden hebben geholpen. Tot ze hun troepen in 2011 uit Irak hadden teruggetrokken, waren die jarenlang ingezet in de strijd tegen Al-Qaida in Irak, waaruit ISIS is voortgekomen.

Grond van waarheid

Maar als je het grotere geheel bekijkt, dan zit er een grond van waarheid in de samenzweringstheorie. Zoals ik in mijn jongste boek Geweld is nooit ver weg uitgebreid heb beschreven, hebben we ISIS in feite te danken aan de Amerikaanse invasie van Irak in 2003.

Toen kwam de sjiitische meerderheid aan de macht, die haar haat jegens Saddam Hoessein botvierde op de soennitische minderheid. Terwijl die met de dictator ook haar positie was kwijtgeraakt. Ambtenaren werden geweerd alleen omdat ze lid waren van Saddams Baath-partij, zoals de meeste Irakezen dat trouwens waren. Legerofficieren werden naar huis gestuurd zonder inkomen en pensioen.

Hieruit ontstond verzet, dat zich aanvankelijk verdeelde over verschillende groepen, sommige islamitisch, sommige niet. Al Qaida was er ook al snel bij. Toen de Amerikanen in Falluja tot twee keer toe bloedige strijd leverden met sommige daarvan, speelde dat Al-Qaida in de kaart. Die slaagde er daardoor in het verzet te verenigen.

Achtergesteld

Dat de soennieten zich achtergesteld en bitter voelden, werd te weinig onderkend, evenals de aantrekkingskracht van de radicale-islam op de verarmde, gefrustreerde bevolking. En dan zijn er de gevangenissen waarin de Amerikanen de arrestanten opsloten die ze verdachten van lidmaatschap van dit soort verzetsgroepen. Met name Kamp Bucca was een incubator: hier kwamen Baath en Al-Qaida samen en werd ISIS geboren. Bijna alle ISIS-leiders van de eerste jaren hebben hier vastgezeten.

Dus stonden de Amerikanen aan de wieg van ISIS. Maar was er sprake van opzet? Dat zou volkomen contraproductief zijn geweest; ze probeerden immers het Iraakse verzet dat zich tegen hen richtte te bestrijden. Maar het blijft moeilijk om sommige Irakezen daarvan te overtuigen.

Anderzijds heeft de Syrische dictator Bashar al-Assad wel een opzettelijke rol gespeeld bij die geboorte. In 2009 organiseerde de Syrische geheime dienst bijeenkomsten waaraan Baath- en ISI-leden deelnamen – ISI was de puur-Iraakse voorganger van ISIS. Die groep werd geen strobreed in de weg gelegd om haar buitenlandse strijders via de Syrische grens naar Irak te brengen.

En niet minder belangrijk is het feit dat Assad na de opstanden tegen zijn regime in 2011 ook nog eens honderden radicaal-islamitische gevangenen vrijliet.

Onzorgvuldig

Terug naar de Amerikanen. Hen kan in de strijd tegen ISIS verweten worden dat er bij de bombardementen niet altijd even zorgvuldig is gewerkt waardoor onnodig veel burgers zijn omgekomen. De New York Times had daar recent een hele serie met onthullingen over. Hoewel veel burgers in van ISIS bevrijde steden bitter en verdrietig zijn over de enorme vernielingen die daar zijn aangericht, richt hun woede zich maar deels op de Amerikanen – eerder op ISIS en op de sjiitische milities die nogal ruig tekeergingen.

En de theorie dat de Amerikanen de wereld niet toestonden een einde aan ISIS te maken, niet in Baghouz en daarna niet door hen aan de Syrische-Koerden over te laten, kan ook de prullenbak in. In Baghouz waren niet alleen strijders, maar ook ISIS-families en yezidi-vrouwen en kinderen die als levend schild werden gebruikt. Alweer de New York Times onthulde dat een speciaal Amerikaans team daar een oorlogsmisdaad heeft gepleegd door vrouwen en kinderen te bombarderen. Blijkbaar had de overtuiging dat ‘het enige goede ISIS-lid een dode was’ daar ook aanhang.

Lang

Van de gevangenissen waarin de strijders verdwenen en de kampen waarin hun familieleden werden opgesloten is duidelijk, dat ze nooit bedoeld waren om zo lang stand te houden. De gedachte was dat ISIS-leden zouden worden berecht.

Want het was vanaf het begin duidelijk dat de Syrische Koerden, die al moeite genoeg hebben hun eigen regio te besturen en uit handen houden van zowel Assad als de Turken, dat niet zouden kunnen. Zonder de hulp die zij van de Amerikanen hebben gehad en nog steeds krijgen, zou het al veel eerder mis zijn gegaan.

Maar de wereld had geen trek in het terugnemen van hun eigen onderdanen – overigens met de grote uitzondering van de VS, die dat juist wel doet. Dezer dagen is de zaak in het nieuws van de Amerikaanse Allison Ekren, die een vrouwenbrigade leidde bij ISIS en daarvoor in Kansas terecht staat.

En de Britten laten zelfs de Amerikanen opdraaien voor het berechten van twee van hun eigen onderdanen. Dat gaat om twee van de ‘Beatles’ die verantwoordelijk waren voor het vermoorden van bekende ISIS-gevangenen als journalisten Steven Sotloff en James Fowley, hulpverlener Peter Kassig en Kayla Mueller.

Repatriëren

Na de gevangenisuitbraak smeken de Syrische Koerden de wereld opnieuw om hulp. Het repatriëren deze week van vijf Nederlandse vrouwen en hun kinderen zal daar echter niet veel mee te maken hebben. Nederlandse rechters dwingen dat af door te dreigen de processen tegen hen te beëindigen als ze er niet zelf bij aanwezig zijn. En dat zou betekenen dat ze helemaal niet meer worden vervolgd, want je kunt niet twee keer voor hetzelfde worden berecht.

Dat de vrouwen vrijkomen en dus ongestraft naar Nederland kunnen gaan gaat de overheid toch te ver. Maar in feite is dat wel de implicatie van het huidige beleid: uit deze gevangenissen en kampen zullen ISIS-leden blijven ontsnappen. En dan bereiken ze met behulp van valse paspoorten met echte visa Europa, en vormen een gevaar dat we niet onder controle hebben.

Samenzweringstheorieën zijn contraproductief. Want ze leggen de schuld bij een ander. De genoemde, over de Amerikanen en ISIS, is dat ook. De Amerikanen voorkomen dat er iets gebeurt dus kunnen wij er niets aan doen, is de boodschap erachter. Maar we kunnen en moeten er wel degelijk iets aan doen. Die gevaarlijke gevangenissen en kampen in Syrië moeten dicht.

Vals

Als de gevangenisuitbraak een ding duidelijk heeft gemaakt, is dat het gevoel dat ISIS in Syrië onder controle is, volkomen vals is. Strijders moeten worden opgesloten in gevangenissen die zijn aangepast op hun verschillende graden van gevaarlijkheid. En ze moeten worden berecht, want mensen zolang zonder proces vasthouden is tegen elke wet en leidt tot wetteloosheid.

Dit kan je niet op het bordje van de Syrische Koerden leggen, omdat de laatste strijd toevallig in hun regio plaatsvond. Of op dat van de Amerikanen, omdat ze ongewild een rol speelden bij het ontstaan van ISIS.

Vanuit de gedachte dat ‘what you break, you own’, moeten alle westerse landen die ISIS-leden voortbrachten zich inspannen. Als ISIS zich herpakt – en de gevangenisuitbraak is daar een signaal van – dan zijn we allemaal opnieuw verantwoordelijk. Omdat we onvoldoende deden om het te voorkomen.