Het wonderbaarlijke behoud van de Joodse wijk in Mosul

ISIS was net verjaagd uit het centrum van de Iraakse stad Mosul, toen ik er een kijkje nam in de oude Joodse wijk. Met fotograaf Eddy van Wessel stond ik in de wijk waar ik alleen nog in mijn verbeelding was geweest.

Door Judit Neurink

Er lopen tunnels onder de Joodse wijk van Iraks tweede stad, Mosul. Die tunnels zijn niet aangelegd door de islamitische terreurgroep ISIS, zoals in de rest van de stad en in andere steden en gebieden die ze bezet hield. De tunnels in Mosul zijn eeuwenoud. Ze zijn gebouwd om de toenmalige Joodse inwoners de kans te geven bij gevaar te ontkomen. Net als de kleine deurtjes die de huizen in de Joodse wijk van de Koerdische hoofdstad Erbil met elkaar verbonden, zodat bewoners ongezien konden vluchten.

Hoewel Joden in Irak eeuwenlang vreedzaam naast moslims en christenen woonden, zijn ze altijd voorbereid geweest op gevaar. Terecht, want in 1941 kwamen bij een pogrom in Bagdad honderden mensen om. Daarna leidde het uitroepen van de staat Israël in 1948 in het hele land tot antisemitisch geweld – en uiteindelijk tot het vertrek van de Joodse bevolking uit Irak.

Jood werd een scheldwoord, en Joden die zich bekeerden tot de islam of het christendom om in Irak te kunnen blijven, hielden hun wortels jarenlang geheim. Jongere generaties weten nauwelijks iets over de belangrijke Joodse geschiedenis van hun land; dat Joden als gijzelaars van Assyrische koningen in Irak terechtkwamen en er kennis en welvaart brachten, dat in Bagdad begin vorige eeuw de economische macht vooral bij de Joodse bankiers en handelaren lag, en in de Koerdische regio de Joodse textielververs, zilversmeden en winkeliers een onvervreemdbaar onderdeel waren van de samenleving.

Verloren

Dat verloren verleden van Irak was een onderwerp waarnaar ik jarenlang onderzoek deed, en waarover ik een roman schreef. De deurtjes achterin de huizen in de Joodse wijk van Erbil vond ik toen ik binnen een kijkje mocht nemen. Dat er tunnels onder de Joodse wijk in Mosul liepen, wist ik niet. Ik verzon ze voor mijn roman en liet mijn hoofdpersonen door die tunnels ontkomen tijdens de roerige tijd in 1948. Want Mosul was jarenlang niet toegankelijk voor een westerling, omdat al ver voordat IS de stad bezette haar criminele voorgangers er ontvoerden en moordden. Dus moest ik het hebben van mijn verbeelding.

Dan sta ik maanden na het vertrek van IS met fotograaf Eddy van Wessel in die wijk waar ik in gedachten zo vaak was – en die eigenlijk alleen ouder en meer vervallen is dan ik me had voorgesteld. En hoor dan zomaar dat de tunnels werkelijkheid zijn. Had toch iemand me erover verteld? Ik doorzoek mijn geheugen, maar tref niets aan.

Wel passen die tunnels in Iraks Joodse geschiedenis. Als gevolg van het geïnstitutionaliseerde antisemitisme telt het land tegenwoordig bijna geen Joden meer, en zijn de ooit zo fraai gebouwde Joodse wijken vervallen tot armenwijken. Dat gebeurde in Erbil, en ook hier in Mosul. In Bagdad kwam het Joodse bezit onder beheer van een instantie die na de val van dictator Saddam Hussein geleid wordt door de sjiieten die in Irak nu de lakens uitdelen, wat het verval echter allerminst kon tegengaan, omdat huurpenningen in verkeerde handen vielen.

Schuilsjoel

Van Erbil is bekend dat er twee synagogen waren, die nauwelijks meer als zodanig te herkennen zijn. Ik weet dat er in Bagdad een schuilsjoel is, die in het geheim nog operationeel is voor de paar bekeerlingen die stiekem vasthouden aan hun Joodse wortels. En in Mosul loop ik, verrukt door de herkenning, achter de fotograaf aan door smalle straatjes, met een goot in het midden voor het afvalwater en een vervallen bazaar, een stukje op met kinderen die met een waterslang sjouwen om thuis de watertank te vullen, en langs fraaie oude deuren en gebouwen waarvan de voorgevel ontbreekt maar waar binnen de bogen en ornamenten getuigen hoe rijk ze ooit zijn geweest.

En dan staan we voor een ijzeren deur, versperd met staven. Op de muur ernaast staat in rood een Arabische tekst geschreven: dat dit historisch erfgoed is dat niet mag worden betreden. Achter die onaanzienlijke deur ligt de synagoge van Mosul. Van haar bestaan wist ik af dankzij een joodse Amerikaanse officier die hier gelegerd was. In 2004 dwaalde deze rabbijn door de oude wijk en ontdekte de sjoel achter een muur van afval. Eddy van Wessel, die via een klauterpartij over daken van omliggende panden van bovenaf een kijkje in de synagoge weet te nemen, meldt dat dat afval er nog steeds ligt.

Opvallender is dat de synagoge na de recente bezetting door een verklaard anti-Joodse groep er nauwelijks anders bij ligt dan toen de Amerikaanse rabbijn haar verkende. Alleen misschien nog wat meer vervallen. De school op het synagogeterrein, die nog wel een dak heeft, is sinds de jaren tachtig bewoond door een particulier die zich het complex op slinkse wijze wist toe te eigenen. Wellicht was dat zijn redding. In ieder geval bleven de Hebreeuwse stenen tafelen aan de muren van de gebedsruimte behouden; pas na de bevrijding verdwenen twee van die kostbare plakkaten.

Schade

ISIS heeft in Mosul grote schade aangericht. Tijdens hetzelfde bezoek zien Van Wessel en ik de trieste resten van de Al-Nouri-moskee, waar ISIS-leider Al-Baghdadi het kalifaat uitriep en die de groep opblies toen ze voor het Iraakse leger moest vluchten. Standbeelden zijn neergehaald, kunst verwoest en op de begraafplaatsen gingen zelfs de grafstenen aan diggelen omdat ISIS die beschouwde als een uiting van idolatrie. Maar wonderbaarlijk genoeg overleefden de Joodse wijk en de resten van de synagoge de bezetting.

Dat is nog opmerkelijker als je bedenkt dat een deel van de bewoners van de wijk wellicht nazaten zijn van joden die zich tot de islam bekeerden om er te kunnen blijven – zoals duizenden Iraakse joden in de jaren vijftig. Wat weerhield ISIS er dan van om hun wijk te vernielen?

Bewoners zeggen dat de groep hen vanwege de Joodse origine opdroeg om hun huizen te verlaten – die volgens de ISIS-islam haram, verboden waren. Maar toen ISIS die lege woningen in brand stak, ontstond er verzet en weigerden bewoners om te vertrekken. Het zou kunnen dat zij daarmee hun wijk hebben gered.

Op de grotendeels verwoeste Westoever van Mosul is die wijk een parel tussen het puin. Eentje met butsen en vlekken, dat wel. Maar ze staat nog, en kan in vergelijking met al dat puin relatief makkelijk worden hersteld. En aangezien door de vernielingen in Mosul het bewustzijn groeit hoe belangrijk historisch erfgoed is, kan de synagoge wellicht een nieuw leven krijgen: als monument voor het verdwenen verleden van Irak.

Dit artikel is eerder gepubliceerd in Trouw. Daar zijn ook Eddy van Wessels foto’s te bewonderen.