Giftige mannelijkheid en de moord op een Koerdische trans

Een Koerdische transvrouw die vermoord is door haar broer bracht Iraaks-Koerdistan even in beroering. Die beroering is op zich al nieuws. Net als het feit dat er eindelijk gepraat wordt over de giftige masculiniteit die zo’n negatieve impact heeft op de samenleving.

Door Judit Neurink

Doski Azad is vermoord door haar broer omdat ze trans was.

Het is een zinnetje waarachter een wereld van taboes, vooroordelen, verdriet en geweld schuilgaat. Plaats van handeling: de Koerdische handelsstad Duhok, bekend vanwege het conservatisme, de volle moskeeën en de strenge sociale controle. Onderwerp: een 23-jarige transvrouw die vijf jaar uit haar ouderlijk huis weg was maar nog regelmatig door familie werd bedreigd. Tijd: eind januari 2022.

Doski werkte als een schoonheidsspecialiste in een salon in Duhok. Ze hield ervan zichzelf ook op te maken, en plaatste daar foto’s van op sociale media. In veel Westerse ogen was haar make-up misschien wat excessief, maar veel Iraakse vrouwen maken zich op alsof ze straks op TV moeten.

Ze had veel vrienden, die haar accepteerden zoals ze was, anders dan haar familie die haar veranderde verschijning beschouwde als een aantasting van de familie-eer. Ze meldde de aanhoudende bedreigingen van hun kant aan de politie in Dohuk. Die deed echter niets anders dan haar aanraden voor haar veiligheid uit de stad te vertrekken.

Twee schoten

Toen kwam haar broer Chakdar, die al jaren in Europa woonde, naar Duhok om haar te vermoorden. Twee schoten, een in haar hoofd en een in haar hart waren voldoende. Hij dumpte haar lichaam buiten de stad, waar ze na een paar dagen na een tip van de familie werd gevonden. En vertrok schielijk weer, via de landsgrens met Turkije om niet gepakt te worden. De familie-eer was gered.

De conservatieve Koerdistan Regio van Irak is een patriarchale samenleving. Mannen bepalen alles en mannelijkheid is belangrijk. De regels zijn duidelijk: je trouwt voordat je 25 jaar bent, krijgt kinderen en gedraagt je zoals dat hoort. Gay zijn, of je niet thuis voelen in je lichaam of gender – dat zijn problemen van het Westen. Dat wordt je aangepraat en voor de meest-begrijpende mensen moet je er toch zeker voor in therapie.

Maar veel meer mensen vinden het onacceptabel gedrag dat in strijd is met de goede zeden en afgestraft moet worden. De reacties op de moord in de Koerdische media waren daar meest een afspiegeling van. Doski’s identiteit werd ontkend of in het beste geval niet begrepen: er werd over haar geschreven als ‘hij’ en ‘zijn’.

Afwijzende reacties op de moord kwamen vooral van ambassades en consulaten, zoals de Amerikaanse, Franse en ook de Nederlandse. “Menselijke waardigheid is onschendbaar en we moeten allemaal werken aan de veiligheid en rechten van LGTBQ”, tweette bijvoorbeeld de Nederlandse consul in Erbil, Hans Akerboom.

Arrestatiebevel

De Koerdische overheid meldde dat er een arrestatiebevel voor de dader was uitgegaan, en benadrukte dat zaken die in strijd zijn met sociale wetten en tradities, nog steeds alleen via de rechtbank bestraft mogen worden. En dat de Koerdische Regio “een veilige haven is voor het uitoefenen van persoonlijke vrijheden”.

Anders dan je hieruit zou kunnen opmaken, zijn aanvallen op trans- en homoseksuelen helaas niets nieuws in Irak. Vorig jaar zomer kwam de Koerdische transvrouw Misho ook al in het nieuws toen ze door haar broer werd vermoord.  Er ontstond in april terecht ophef toen de politie bij een homofobe operatie in de Koerdische stad Sulaymania een heel aantal gay-mannen aanhield.

Maar het ergst was toch wel het jaar 2009, toen pro-Iraanse sjiitische milities honderden jonge Iraakse mannen vermoorden omdat ze zich ‘vrouwelijk’ gedroegen of zich als ‘emo’ kleedden. LGTBQ-organisaties melden voor het jaar 2017 een dodental van meer dan tweehonderd onder hun doelgroep in Irak.

Een volgend probleem is de vervolging: hoewel die meestal wel wordt aangekondigd, hoor je daar nooit meer iets van. Zo is niet bekend of de dader van de eerdergenoemde Misho ooit berecht is. In het geval van Doski hebben de Koerdische autoriteiten Interpol ingeschakeld om de dader buiten Koerdistan te kunnen arresteren.

Petitie

Inmiddels is een petitie, die aandringt op zijn vervolging en op nieuws daarover, meer dan 12.500 keer ondertekend. Die petitie roept de autoriteiten ook op om een einde te maken aan de traditie van eer-moorden. In dat opzicht is er in de afgelopen jaren wel iets gebeurd. Een jaar of tien geleden was er vaak nog sprake van strafvermindering als eer een rol had gespeeld bij een moord. Dat is officieel in ieder geval niet meer zo.

Een nog grotere verandering is dat er in Iraaks-Koerdistan nu groepen bestaan die opkomen voor de belangen van homo- en transseksuelen. IraQueer, bijvoorbeeld en Yeksani. Het feit dat ze bestaan is al een groot verschil met een jaar of tien geleden; ook al is de sfeer waarschijnlijk niet echt minder giftig dan toen. Dat zij openlijk opkomen voor de rechten van hun achterban is op zich al een verworvenheid.

Toen ik mij veertien jaar geleden vestigde in Sulaymania, de culturele hoofdstad van Iraaks Koerdistan, kreeg ik nog te horen dat homoseksualiteit niet bestond in Irak. Dat was iets voor het Westen. Natuurlijk herkende ik de gays onder mijn Koerdische en Iraakse studenten, van wie sommige uiteindelijk om die reden naar het buitenland vertrokken. Er was een geheime gay-scene in Erbil, maar navraag leerde dat die vooral uit buitenlanders bestond. Lokale gays waren veel te bang voor ontdekking.

Letters

Van de andere letters van LGTBQ had vrijwel niemand toen nog gehoord. Velen wisten zelfs niet dat sekseverandering in buurland Iran een officieel gepropageerde oplossing was voor homoseksualiteit. Mij werd over homo’s toegefluisterd dat ‘ actieve’ mannen OK waren want dat waren toch gewoon mannen; het probleem zat bij mannenparen in de ‘ontvangende’ partij. Want dat is vrouwelijk gedrag…

Alles draait om mannelijkheid. Tal van problemen van vrouwen in deze maatschappij hebben eveneens te maken met de giftige versies daarvan. Daarom is het mooi dat een aantal NGO’s samen met de Amerikaanse Universiteit van Sulaymania begonnen is met discussies en awareness trainingen over ‘gezonde masculiniteit’. In een patriarchale samenleving is dat een druppel op een gloeiende plaat, maar iedere druppel is er een.

Helaas blijft daarbij een onderliggend probleem onbelicht. En dat is het is een taboe van de rol van de religie. Veel tradities en culturele uitingen worden in Irak gelinkt aan de islam, hoewel dat vaak niet terecht is. Onder strenge moslims, maar vooral ook onder mensen die doen alsof ze dat zijn, wordt alles dat afwijkt van de traditie afgewezen, en vervolgens in strijd met ‘de eer’ verklaard. Woorden als ‘haram’ en ‘ayb’ vliegen rond waar angst voor anders-zijn regeert in combinatie met giftige masculiniteit.

Begin

Verandering begint ook in Irak bij de jongeren. En bij mensen als Doski Azad. Zij beschouwde haar achternaam – die vrijheid betekent – als een geuzennaam. En moest dat helaas met de dood bekopen.

Verandering begint bij een samenwerking van de slachtoffers van de giftige masculiniteit die de samenleving verstikt. En van iedereen die een andere wereld wil dan een die onleefbaar wordt door taboes, onderdrukking en uitsluiting.