Een moord als kantelmoment in Irak

Irak leed een gevoelig verlies met de moord op een vooraanstaand analist. Zijn dood kan de oorlog tegen corruptie, wetteloosheid en milities die daar gebruik van maken, echter in een beslissende fase brengen.

Door Judit Neurink

Demonstranten op het Tahrirplein staken kaarsen aan om hem te gedenken. De moord op de Iraakse academicus en analist Hisham al-Hashimi heeft ook hen getroffen, want ze zagen hem als hun bondgenoot. Ze is een voorbeeld van de wetteloosheid die heerst in Irak, waarvan ook zij slachtoffer waren.

De sociale media ontploften van de ontzetting en verdriet over de dood van een man die bekend stond om zijn scherpe analyses op de Iraakse TV en in de Iraakse media. En om zijn voorkomende en hartelijke instelling ten aanzien van buitenlandse collega’s en journalisten, die altijd op zijn hulp en medewerking konden rekenen.

Maar toen de Iraakse premier de volgende dag meldde dat hij een straat naar Hashimi gaat noemen, was duidelijk dat er veel meer aan de hand is. Hashimi was een adviseur van zowel premier Mustafa Kadhimi als president Barham Salih en hun team van liberale hervormers – en de boodschap van de moord is gericht aan hen. Aan allen die ingrijpende hervormingen in Irak noodzakelijk achten, wil het land weer uit het dal kunnen kruipen.

Ex-salafist

Hashimi was in binnen- en buitenland bekend vanwege zijn kennis van de islamitische terreurgroep ISIS en de denkwereld van jihadisten. Zijn netwerk gaf hem tot diep in de Iraakse samenleving toegang aan informatie. Hij kende de jihadi-wereld van binnenuit: als sjiiet liet hij zich tijdens de religieuze campagne van Saddam Hoessein in de jaren negentig aantrekken door de salafisten. Hij werd ervoor opgepakt en had in de gevangenis de latere ISIS-leider Al-Baghdadi onder zijn gehoor. Anders dan hij, brak Hashimi echter met de radicale islam. Na Saddams val in 2003 groeide hij, verbonden aan een denktank in Washington, uit tot veiligheidsadviseur van presidenten, premiers en politici in binnen- en buitenland.

Sinds ISIS in 2017 in Irak is verslagen, hield hij zich bezig met het probleem dat daarmee was ontstaan: dat van de sjiitische milities die waren opgericht om tegen ISIS te vechten. Hoewel ze op basis van een fatwa van de hoogste sjiitische leider in Irak en met training en onder commando van Iran als een tijdelijke gevechtsmachine waren bedoeld, zijn ze daarna niet opgeheven. Ze moeten nu een apart volksleger vormen binnen het militaire apparaat, maar zijn een militaire macht geworden waarover de staat nauwelijks zeggenschap heeft. De belangrijkste milities onderhouden nauwe banden met buurland Iran.

Hashimi werd in zijn auto doodgeschoten door een schutter die met drie anderen op twee brommers had staan wachten tot hij bij zijn huis parkeerde. Er zijn beelden van de brutale daad die wordt toegeschreven aan de belangrijkste pro-Iraanse militie, Kataib al-Hezbollah. Kort daarvoor had Hashimi een vriend in London verteld dat de groep hem bedreigde en plannen had hem te vermoorden. Die had hem aangeraden Irak snel te verlaten.

Raketaanvallen

Hezbollah is vooral in oorlog met de Iraakse premier, die dagen voor de moord veertien militieleden liet oppakken in verband met raketaanvallen op de Groene Zone en de Amerikaanse ambassade daar. Kadhimi zag zich onder druk van Teheran gedwongen dertien van hen weer vrij te laten. Die lieten zich direct daarna filmen terwijl ze diens foto vertrapten.

Een dag voor zijn dood had Hashimi in een tweet nog het probleem vastgesteld waarvoor de premier zich gesteld ziet. ‘Het vermogen van de staat om geweld te beperken heeft een direct verband met haar vermogen om gewelddadige hybride groepen te marginaliseren die in een grijs gebied opereren; [dat zijn] groepen die politieke banden hebben in het politieke systeem en doctrinaire gewapende groepen parallel aan de staat.’ Geweld zit verknoopt in het Iraakse politieke systeem. Politieke partijen hebben milities waarvan de leiders weer in de politiek en het parlement zitten.

Hashimi tweette dezelfde dag ook een foto van een kind dat gewond was geraakt bij een raketaanval op de Groene Zone – een aanval die toegeschreven wordt aan Hezbollah. En in zijn analyses voor de TV, die sinds de moord via YouTube een steeds groter publiek bereiken, legde hij uit dat deze groepen uit dat grijze gebied niet meer afhankelijk zijn van Iran omdat ze zichzelf weten te bedruipen. Dat is het gevolg van de corruptie binnen het systeem, waarin politieke partijen op alle niveaus overheidsgeld afromen dat weer naar hun milities stroomt.

Bendes

In reactie op de moord zei premier Kadhimi dat hij niet zal toestaan dat Irak een natie van bendes wordt, en beloofde hij gerechtigheid. Wat hij onderneemt is niet alleen belangrijk voor de nabestaanden en vrienden van Hashimi, maar voor de statuur en toekomst van zijn regering. En sterker nog, voor de toekomst van Irak.

Het land lijkt opnieuw op een kantelmoment aangekomen te zijn, misschien wel een van de belangrijkste sinds de val van Saddam. Want deze aanval was niet het werk van een lone wolf of rogue milities – zoals aan Iran-gelieerde milities ons willen doen geloven.

Er zijn zelfs valse verklaringen rondgestuurd waarin ISIS de moord zou opeisen. Zowel Iran als de PMF waarin de milities, en ook Hezbollah, zijn verenigd hebben haar veroordeeld. Hezbollah doet de beschuldiging aan haar adres af als ‘Amerikaanse propaganda’, want de militie profileert zich nu vooral als strijdend tegen de Amerikaanse aanwezigheid in Irak.

De moord was echter gericht tegen alle kritische stemmen, tegen analisten en politici die openlijk de link leggen tussen corruptie en de gewelddadige milities – en zich inmiddels ook openlijk zorgen maken over hun vrijheid van meningsuiting. Het was een waarschuwing aan de premier, die zich ten doel heeft gesteld die milities in te dammen. En aan de betogers die sinds oktober maandenlang tegen corruptie en geweld op straat waren, en de vele Irakezen die hen steunen. Maar ook aan de vele sjiieten die zich vanwege het militiegeweld inmiddels afkeren van Iran.

Gerechtigheid

Hoewel de betogers nog altijd aanwezig zijn op Bagdads Tahrirplein, hebben ze zich de afgelopen maanden rustig gehouden om Kadhimi een kans te geven zich te bewijzen. Tegelijkertijd zijn ze blijven aandringen op gerechtigheid. Want ook de gemaskerde mannen in zwart en andere militieleden die hun kameraden hebben doodgeschoten, opgepakt, in elkaar geslagen en gemarteld om hen tot zwijgen te brengen, zijn nooit vervolgd. De wetteloosheid waarin groepen als Kataib al-Hezbollah opereren is essentieel voor hun voortbestaan.

De belofte van de premier dat ‘Irak niet zal slapen voor de daders zijn vervolgd voor hun misdaden’ vindt brede politieke steun. Daarbij is Hashimi uitgeroepen tot een martelaar in een oorlog om de Irakezen hun staat terug te geven. Veel Irakezen zijn het geweld en de Iraanse invloed zat, en verwachten van hun premier een gedegen plan om de milities het hoofd te bieden.

Momentum

Niet alle experts geloven dat hij erin zal slagen de daders te vervolgen. Vanwege de steun die Hezbollah uit Iran krijgt, zal het een hele klus zijn om de groep er verantwoordelijk voor te stellen en aan te pakken. Degenen die met Iran werken zijn getraind geen vingerafdrukken achter te laten, stellen zij. Maar als Kadhimi dat niet nu doet, verliest hij een momentum. Dan zal het moorden alleen maar toenemen omdat de pro-Iraanse milities zich dan helemaal onoverwinnelijk voelen.

De Irakezen, die zich de burgeroorlog tussen soennitische en sjiitische milities van na Saddams val nog goed herinneren, zien de strijd met angst en beven komen. Maar velen menen dat ze gevoerd moet worden om Irak eindelijk weer een toekomst te geven.

Mijn boek ‘Geweld is nooit ver weg. Tien jaar berichten uit Irak’ is verkrijgbaar bij de boekhandel in Nederland en België (ook als e-boek).