Watergebrek bedreigt Iraks vrede en toekomst

Irak en haar buurlanden stevenen af op wateroorlogen, droogteslachtoffers en klimaatmigratie, als er niet snel iets wordt gedaan aan het managen van het steeds beperktere water.

Door Judit Neurink

Het watergebrek in Irak en haar buurlanden krijgt ieder jaar opnieuw aandacht, als de Eufraat en de Tigris opdrogen tot verzoute, kabbelende beken. Maar daarna verlegt die aandacht zich altijd weer naar de politiek en haar voortdurende en al even wederkerende problemen.

Toch wordt het ieder jaar een beetje erger. Het Iraakse ministerie van Landbouw heeft al gewaarschuwd voor een ‘rampzalige droogte’ dit jaar, en er bij de regering in Bagdad op aangedrongen met Turkije te onderhandelen.

Van mijn eerste bezoeken aan Irak, bijna twintig jaar geleden, herinner ik me vooral volle rivieren, soms breed en langzaam in brede dalen, soms snel stromend door bergachtig land. De watervlakte van de Kleine Zab bij Rania, die naar het meer van Dukan stroomt en daarna de Tigris voedt, bestaat niet meer. Het niveau van het stuwmeer van Dukan staat zorgwekkend laag, vooral gezien het feit dat het honderdduizenden Koerden van drinkwater en stroom voorziet. Zorgwekkend, want de zomer moet eigenlijk nog beginnen.

Dode vis

Ik denk aan de rijstboeren langs de rivier de Sirwan die me vertelden dat ze hun akkers nauwelijks nog kunnen bevloeien. De dode vissen in de droge rivierbedding van de Alwand die door Khanaqin zou moeten stromen. De walnootboeren op de berghellingen bij Halabja, die merken dat eeuwenoude ondergrondse meren aan het opdrogen zijn. Problemen die veroorzaakt worden door dammenbouw over de grens in Iran.

Voor een groot deel gaat het om water dat in de Tigris terecht zou moeten komen – terwijl die rivier ook al laag staat door dammenbouw stroomopwaarts in Turkije. Intussen haalt de Iraakse overheid oude plannen voor de bouw van meer eigen dammen uit de la. Boven Tikrit moet de Makhool-dam worden gebouwd, al waarschuwen deskundigen dat de grond niet geschikt is voor zo’n zware damwand. Hoe gevaarlijk dat kan zijn weten ze van de onstabiele Mosul-dam.

Bovendien zal waardevol erfgoed verloren gaan: de ruïnes van de Assyrische stad Ashur komen onder water. Maar ook veel nog niet ontgonnen schatten waarvan archeologen alleen dankzij ruimtebeelden een idee hebben. Verschillende Iraakse ministers hebben al openlijk verklaard de dam een slecht idee te vinden.

In Syrië wordt ook geklaagd. De Eufraat, de tweede rivier die Irak haar bestaansrecht geeft, staat daar exceptioneel laag. Doordat er dit voorjaar minder regen is gevallen in Turkije, houden de Turken meer water vast in hun stuwmeren. En daar zijn ze er nog meer van aan het bouwen.

Dammenbouw

De gevolgen van de dammenbouw in Turkije en Iran laten zich stroomafwaarts in Irak zien. Lagere waterstanden in rivieren en (stuw)meren, het uitdrogen van landbouwgrond aan de oevers en verzilting als gevolg van de geringere watermassa. Het water dat aan het eind van de lijn, in de zuidelijke havenstad Basra, uit de kraan komt is daardoor al jaren niet meer te drinken.

De directe aanleiding zijn beslissingen in de buurlanden over waterstromen, en het feit dat Irak er maar niet in slaagt werkbare waterakkoorden met hen te sluiten. Maar dat de oorzaak erachter klimaatverandering is, kan je horen in de woestijn van Muthanna. Daar vertellen herders over hun steeds minder bewoonbare omgeving, met nog stijgende hoge temperaturen en steeds minder regen.

Onder de bedoeïenen die hun vee hier al eeuwenlang laten grazen, veroorzaakt het ruzies over het beetje gras dat er nog is. En een uittocht van jongeren, die hier geen toekomst meer zien.

Geheel nieuw is deze ontwikkeling niet. We weten dat onder de rekruten die de terreurgroep ISIS in Irak wist te werven, nogal wat jongeren en boeren zaten die door de lagere waterstanden en verdroging van met name de Tigris hun landbouwgrond kwijt waren geraakt. De wanhoop over het kwijtraken van hun inkomstenbronnen, zonder dat er uitzicht was op verbetering of overheidssteun, had velen in de armen van de radicale groep gedreven.

Landbouw

En dat terwijl het vruchtbare water van de Eufraat en Tigris eeuwenlang de basis was voor de bloei van verschillende culturen in het tweestromenland dat nu Irak is. En terwijl in deze tijd juist een oplossing wordt gezocht in het herstellen van de landbouw, om jongeren weer aan werk en inkomen te helpen.

Die oplossing is noodzakelijk nu een derde van de Irakezen onder de armoedegrens leeft, en de overheid onvoldoende banen in de aanbieding heeft. De private sector, die na de val van Saddam onderuitging onder de groeiende invloed van buurland Iran dat Irak gebruikt om producten te dumpen, moet weer worden opgebouwd. De productie van dadels, sinaasappelen, graan en rijst moet worden opgevoerd en verbeterd. Export moet weer inkomen in het laatje brengen.

Daarbij steekt echter niet alleen de goedkope import uit Iran een spaak in het wiel, maar ook de klimaatverandering met watergebrek en verzilting. Het spaarzame water zal steeds meer nodig zijn als drinkwater. Daardoor zal dammenbouw voor irrigatie (zoals de geplande Makhool-dam) alleen maar tot steeds grotere problemen stroomafwaarts leiden.

Protesten

Het watertekort en het feit dat de zovelen in Basra ziek worden van het kraanwater leiden al jaren iedere zomer weer tot protesten. Die protesten gaan inmiddels het gehele jaar door. Jongeren uit het hele zuiden van Irak eisen vooral banen en inkomen, en een einde aan de corruptie.

En dan stijgen de temperaturen – dit jaar werd in mei al voor het eerst een temperatuur van 50 graden genoteerd in Erbil en Bagdad. Ik geloof niet dat dit ooit eerder zo vroeg in het jaar gebeurd is.

Oplossingen lijken dan ook niet meteen te liggen in nieuwe dammen. Zolang water stroomopwaarts in Turkije en Iran wordt vastgehouden, leidt dammenbouw in eigen land in eerste instantie vooral tot een vergroting van de problemen stroomafwaarts. En met de opwarming van de aarde kan het allemaal alleen nog maar erger worden.

Toch kan de Iraakse regering wel iets doen. Zoals het eindelijk afspraken maken over de waterverdeling met buurlanden Iran en Turkije. En een beleid ingang zetten om hun grootverbruikende burgers ervan te overtuigen zuiniger met water om te gaan. Met watermeters en boetes: het schoonspuiten van stoepjes moet nu echt bestraft worden en de vele lekkende waterleidingen vervangen.

Watermanagement

Uiteindelijk is er vooral watermanagement nodig, waarbij prioriteiten worden vastgesteld. Hoeveel gaat er naar de kraan, en hoeveel naar irrigatie?

Nederland helpt boeren in Iraaks Koerdistan al met landbouwprojecten, maar zou er goed aan doen ook haar kennis op het gebied van watermanagement aan te bieden. Want als er niets gebeurt, en de effecten van de klimaatopwarming toenemen, komen er ruzies en oorlogen over water en vruchtbare grond. Radicale bewegingen zullen rekruteren onder droogteslachtoffers en steeds meer jongeren zullen proberen hun land te verlaten.

En dat is geen ver-van-mijn-bed-show, want dat radicale geweld en de klimaatmigratie zullen ook voor Europa gevolgen hebben. Alle reden om zich actief in te zetten in Irak.