Wat zit er achter het akkoord van Israël en de Emiraten?

Vergaande Iraanse en Turkse ambities leiden tot veranderende bondgenootschappen in het Midden-Oosten. Het motto is: Omhels de vijand van je vijand, en verschuif daarbij panelen die al decennialang dichtzaten.

Door Judit Neurink

Het akkoord dat Israël half augustus met de Verenigde Arabische Emiraten sloot deed veel minder stof opwaaien dan de eerdere met Egypte en Jordanië. Het leek vooral een ‘en toen waren er drie’-moment. Bahrein en Oman zouden nog wel volgen. En Saoedi-Arabië gaf El-Al zowaar toestemming haar luchtruim te gebruiken op de nieuwe lijn naar Abu-Dhabi, met als eerste een speciale El-Al-vlucht met Amerikaanse en Israëlische politici en zakenlieden.

Maar zo simpel is het natuurlijk niet. Dat er 26 jaar na de laatste serieuze toenadering naar Israël vanuit de Arabische wereld juist nu een verdrag ligt, heeft een geopolitieke oorzaak. Dat de Emiraten na veertig jaar vaarwel zegden tegen de boycotwet tegen Israël, is meer dan het formaliseren van banden die in het (niet al te) geheim al bestonden. Waarbij de Palestijnen, die al die jaren het belangrijkste excuus vormden om toenadering tegen de houden, opeens geen rol meer spelen.

Er zijn een paar duidelijke aanleidingen voor de ontwikkeling. Niet in de laatste plaats de presidentsverkiezingen van november in de Verenigde Staten, en de noodzaak voor Donald Trump een internationaal succesje te laten zien. De Israëlische premier Benjamin Netanyahu kan zo’n opsteker politiek ook erg goed gebruiken. En bijna niemand ziet een Palestijnse oplossing nog zitten. Maar het allerbelangrijkste zijn de schuivende panelen in de regio.

Iran

Ondanks aanhoudende internationale sancties is Teheran er de afgelopen jaren in geslaagd haar macht uit te breiden. Zoals in buurland Irak, waar Iraanse commandanten een deel van de Iraakse milities aanvoerden die meevochten tegen ISIS. De Iraanse invloed is op diverse niveaus in Irak dermate corrumperend, dat duizenden jonge betogers er al maandenlang tegen ageren. Dat leidde tot het aantreden van een nieuwe regering in Bagdad. Die probeert de corruptie te bestrijden en tegelijk ook pro-Iraanse militieleden te ontwapenen die weigeren zich onder het staatsregime te voegen.

Iran is ook actief op het strijdtoneel in Syrië, waar ze het Assad-regime ondersteunt. Iraanse milities hielpen Assads leger om land te heroveren op verschillende rebellengroepen. In Libanon heeft Teheran via Hezbollah grote militaire en politieke invloed. Dit alles is onderdeel van het Iraanse beleid om een soort sjiitische halve maan te vormen in het Midden-Oosten; een nieuw machtsblok van sjiitische staten, dat staat tegenover de merendeels soennitisch-Arabische staten.

Iran rolt met spierballen, bijvoorbeeld door raketaanvallen van haar Iraakse milities op pro-Amerikaanse doelen in Irak, maar ook in Saoedi-Arabië. En recent stond Teheran het Atoomgenootschap IAEA toe om haar voorraden verrijkt uranium te controleren. Die zijn sinds het opzeggen van het akkoord met Iran door de VS opgelopen tot meer dan 2000 kilo (en dus meer dan in het akkoord stond). Een deel ervan blijkt nog meer verrijkt te zijn dan het akkoord toestond. Dat de IAEA mocht komen kijken komt vooral doordat Iran de buitenwereld wil afschrikken met haar capaciteit om kernwapens te produceren.

De Iraanse geestelijk leider ayatollah Khamenei veroordeelde het akkoord van Israël en de VAE als ‘verraad’.

Turkije

Bovendien heeft Iran op tal van punten een samenwerkingsverbond met Turkije – hoewel dat een soennitische staat is. Ze hebben gemeen dat ze allebei hun macht willen uitbreiden. Turkije heeft land gepikt over de grens in Syrië en Irak, en stuurt aan op een gewapend conflict met Griekenland over olie- en gasrechten in Griekse wateren. Turkije mengde zich in de strijd in Libië door er radicale moslimstrijders naar toe te sturen die eerder in Syrische milities vochten.

Teheran steunt Ankara in de militaire activiteiten op Iraakse en Syrische bodem. “Wij voeren ook af en toe aanvallen uit op terroristen in Noord-Irak die onze grens bedreigen”, zei het Iraanse ministerie van buitenlandse zaken onlangs, “Turkije heeft dat recht ook.”

Arabische landen bezien deze ontwikkelingen met zorg. Kijk naar de kaart, en je ziet dat als Iran en Turkije zoveel macht vergaren in Syrië en Irak, hun beoogde nieuwe buitengrenzen opschuiven naar Saoedi-Arabië, Jordanië, Koeweit. Maar ook Israël ziet het Iraanse gevaar naderbij komen.

Bovendien is de Turkse president Erdogan bijzonder onvoorspelbaar geworden, sinds hij zich manifesteert als een islamitische leider die van kerken moskeeën maakt. Die Turkije de trots wil teruggeven van het Ottomaanse tijdperk en daarbij uitbreiding van territorium als volkomen normaal en terecht presenteert. En zich weinig gelegen laat liggen aan beperkingen die de NAVO haar oplegt. Overigens is Erdogan zelfs zo veranderlijk, dat hij nog niet zo lang geleden een akkoord met Israël had waarvan ook militaire samenwerking onderdeel was.

Vijand

Wat nu speelt is het aloude principe van ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’. En tegenover spierballen zet je spierballen. Amerikaanse hulp  speelt nauwelijks meer een rol sinds Trump aan de macht is. De Arabische wereld vindt hem al even onvoorspelbaar sinds hij plots besloot de Syrische Koerden, een belangrijke bondgenoot in de strijd tegen ISIS, te laten vallen.

Maar er is een klein staatje dat zichzelf ook wel de 51ste Amerikaanse staat noemt; dat zich al bijna zeventig jaar staande weet te houden in een vijandelijke omgeving. En dat kernwapens bezit.

Tegenwoordig zijn Israëls grootste vijanden in het Midden-Oosten dezelfde als die van de meeste Arabische staten. Iran, dat Israël de Kleine Satan noemt waarvoor het zijn kernwapens nodig heeft, en Turkije, dat het liefst de status van islamitische oerstaat zou overnemen van Saoedi-Arabië. Beide steunen Israëls vijanden Hamas en Hezbollah. Vijanden gemeen hebben leidt in dit geval tot schuivende panelen.

Samen sta je sterker. Zeker als de vertrouwde verdeling van de wereld tussen de grootmachten niet meer geldig lijkt. Onder Trump hebben de Amerikanen het vooral over troepen terugtrekken, terwijl de Russen zich bijvoorbeeld actief inzetten voor Assad in Syrië. Hoewel Erdogan zich aan de Russische zijde schaart, komt hij af en toe in Syrië met ze in aanvaring. En de Amerikaanse president heeft een rare dubbele verhouding met de Russische president Poetin en president Erdogan van Turkije. Ook hier schuiven de panelen.

Macron

Het zal interessant zijn om te zien hoe de Franse president Macron vaart, die in het vacuüm springt dat Trumps regering in het Midden-Oosten laat vallen. Hij probeert de corrupte leiders in Libanon te dwingen het boetekleed aan te trekken en een nieuw regeringssysteem te vormen. Ook wil hij Irak uit het moeras helpen trekken, en uit de dreigende proxy-oorlog tussen Iran en de VS. Dat kwam hem op de beschuldiging van kolonialisme te staan van de zijde van Ankara, en ook Iran heeft geen goed woord over voor Macron. Want door zijn komst kan Teheran niet volhouden dat al het kwaad uit Washington komt, en wie weet helpt Macron deze twee leden van de sjiitische halve maan wel zover te stabiliseren dat het de Iraanse belangen schaadt!

De reis van Macron bracht nog een interessante machtsverhouding aan het licht. De Franse president sprak in Bagdad met de Koerdische president Nechirvan Barzani. Die moest zich direct de volgende dag in Ankara melden om verslag uit te brengen. De Iraakse Koerden zitten volkomen in Erdogans tang, vanwege de Koerdische olie die hij koopt en de miljardenleningen die de Koerden hebben lopen. Daarom is Bagdad de enige die een kwestie maakt van de aanhoudende Turkse aanvallen op Koerdische doelen en het landjepik dat langs de noordgrens gaande is.

Hoe de panelen verder schuiven hangt af van een groot aantal invloeden. Bijvoorbeeld wie de presidentsverkiezingen wint in de VS. Maar ook of Turkije eindelijk meer weerwerk krijgt van de EU, die het weet te manipuleren met een akkoord dat vluchtelingen uit Europa houdt. En of de dreigende oorlog met de Grieken kan worden afgewend.

In Iran is de vraag hoelang ayatollah Khamenei nog te leven heeft en of hij wordt opgevolgd door minder radicale krachten die de paria-status van hun land eindelijk wel eens kwijt willen.

Geld

Belangrijk is ook of de deal tussen de VAE en Israël voldoende oplevert om de volgende staten over de streep te trekken, maar de eerste berichten lijken aan te geven dat dit voor het zakenleven in ieder geval wel het geval is. En dan treedt nog een mechanisme in werking: dat van tanende inkomsten door de lage olieprijs en de coronapandemie. En zo speelt geld ook een rol in de schuivende panelen.

Wie dacht dat het om de wereldvrede gaat, moet ik teleurstellen. Ja, het gaat om veiligheid – nodig voor de spierballen – maar daarvoor mogen zowel Israël als de Emiraten leuke militaire aankopen doen in Amerika. Waar het uiteindelijk toch vooral om gaat, is simpelweg macht en geld.