Rol de vals-nieuwsindustrie op

Fake, of vals nieuws ontwricht onze samenleving omdat er steeds meer werkelijkheden naast elkaar komen. De tijd van waarschuwen is voorbij: het is hoog tijd de vals-nieuwsindustrie op te rollen.

Door Judit Neurink

Irakezen steunen een militaire coup – tenminste, dat zou de conclusie kunnen zijn van de vele likes deze week op een vals bericht op Twitter. Daarmee zou de Iraakse antiterreureenheid ICTS het begin van een coup tegen de ‘illegale regering’ in Bagdad aankondigen. Het Twitter account van ICTS was echter gehackt.

Vals, of fake nieuws is allang niet meer bijzonder, en we weten dat we erop moeten letten. Toch kwam een van de Koerden die ik op Twitter volg dezer dagen met een bericht dat Iraaks-Koerdische speciale troepen het Iraanse leger zouden helpen om protesten in Iraans-Koerdistan neer te slaan. Na Irak en Libanon zijn ook de Iraniërs in opstand gekomen tegen hun regering, en Teheran treedt hard op. Omdat het internet eruit ligt hebben we nauwelijks beelden en geen cijfers van doden en gewonden, maar het moeten er honderden zijn. In dit klimaat gedijt propaganda.

Ik vroeg de man naar de bron van het bericht. Een onduidelijke site in Iran had een onduidelijke foto. Daarom wees ik hem erop dat de Iraniërs er baat bij hebben de Koerden tegen elkaar op te zetten. Dat verdeel en heers hun beproefde tactiek is. Onder protest haalde hij het bericht weg.

Uitkering

Diezelfde dag was er ook een Zweeds bericht over de Iraakse minister van Defensie die in Zweden ten onrechte een uitkering zou krijgen. Collega’s wezen er echter op dat dit ook wel eens onder de categorie vals nieuws zou kunnen vallen, gezien de manier waarop de Iraakse regering momenteel onder druk van Iran staat om de al anderhalve maand durende protesten met bruut geweld neer te slaan.

Zoveel opeenvolgend vals nieuws alleen al in mijn regio geeft te denken. Nog beter opletten is het adagium. Dat doe ik al, en met mijn kennis kan ik vals nieuws misschien eerder herkennen. Maar hoe zit dat met al die mensen die minder goed zijn ingevoerd?

Het effect is angstwekkend, zoals ik kortgeleden merkte in een gesprek met een oudere, goedopgeleide dame die het nodige van de wereld heeft gezien. We hadden een gezellige avond, tot ze verkondigde dat iedereen toch wist dat de Joden de dag van 9/11 niet naar hun werk in het World Trade Centre in New York waren gegaan. Dat is fake nieuws van voordat we ons bewust waren van het bestaan ervan.

Het bericht is echter vooral in het Midden-Oosten nooit verdwenen, ook al is het herhaaldelijk weerlegd. De Amerikanen hebben jaren later, in 2007, zelfs nog de lijst met namen van Joodse slachtoffers gepubliceerd. Want de werkelijkheid is dat tien tot vijftien procent van de ruim tweeduizend doden als gevolg van de Al Qaida-aanslag op het World Trade Centre Joods was.

Samenzwering

Ik heb vaker geschreven over de samenzweringstheorieën in het Midden-Oosten, en de schade die ze aanrichten. Zo heeft dit bericht geholpen het wantrouwen tegen Israël in samenlevingen te internaliseren. Net zoals er in Irak en Iran veel mensen overtuigd zijn dat de Amerikanen achter de opkomst van ISIS zitten – wat anti-Amerikaanse gevoelens heeft vergroot.

Het probleem met dit soort overtuigingen is dat ze bewust gepland zijn en heel moeilijk te bestrijden. Ze blijven lekker dicht bij de waarheid. In dit geval: de Amerikanen hebben Al-Qaida indertijd in Afghanistan van geld voorzien opdat ze het de Russen lekker moeilijk zouden maken (en Al-Qaida is de voorloper van ISIS). En uit gelekte emails van de Amerikaanse oud-minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton blijkt dat ze wist dat de Saoediërs en andere soennitische landen ISIS steunden, maar zich erover stilhield en er niets tegen deed (dus indirect medeverantwoordelijk kan worden beschouwd). Dat wil echter niet zeggen dat er opzet is, of een directe band tussen Clinton en ISIS.

Het enge is, dat het steeds moeilijker wordt om vals nieuws te herkennen. Je moet weten waar je op moet letten. Of een site iets voorstelt, bijvoorbeeld. Wat de bron is voor het bericht. Wie het verspreidt. Mensen die beroepsmatig met nieuws omgaan, zullen dat meestal wel doen. Maar als er echt een campagne aan de gang is om iemand te beschadigen of een stemming te beïnvloeden – denk aan de Amerikaanse verkiezingen of Brexit – dan is dat zelfs voor ons professionals moeilijk.

Werkelijkheden

De dame met wie ik sprak kwam met nog meer ‘feitjes’ waarvan ik wist dat ze niet klopten. Ons gesprek kreeg er iets ongemakkelijks door; ik wist dat het fake nieuws was, zij liet zich daar niet snel van overtuigen. Opeens bleken onze werkelijkheden te botsen.

En dat is nog maar het minste. Het gevolg van het fake nieuws dat er in feite twee verschillende werelden ontstaan: die gebaseerd op de werkelijkheid, of iets dat er dicht tegenaan zit, en de verzonnen wereld die in de hoofden van veel mensen net zo werkelijk is. Uiteindelijk zullen we niet meer weten wat waar is, waardoor we steeds vaker onze beslissingen zullen nemen op basis van valse informatie. Niemand kan voorspellen waar dat toe leidt, behalve dat het niet is wat we echt willen en dat kunnen heel goed meer conflicten en oorlogen zijn.

Probleem is dat politici hun weerzin tegen vals nieuws wel met de mond belijden, maar zelf ook niet vies zijn van wat manipulatie van stemmen en meningen als dat hen wat oplevert. Op zich is het probleem niet nieuw, want in iedere oorlog heeft propaganda aan weerszijden een schijnwerkelijkheid gecreëerd. Maar de mate waarin het nu in vredestijd gebeurt, vind ik angstaanjagend – want dat is veel meer dan dat de Russen de Amerikaanse verkiezingen beïnvloeden of dat een Amerikaanse president voortdurend liegt. Het injecteren van vals nieuws in onze (sociale) media is een industrie geworden waarin duizenden mensen moeten werken. Het is verborgen industrie. Recent onderzoek laat zien dat meer dan de helft van de Nederlanders dan ook verwacht dat de desinformatie in de toekomst alleen maar toeneemt. Maar hebben zij ook nagedacht over de gevolgen daarvan?

Om zeep

Hoe kunnen we een einde maken aan de splitsing van onze werkelijkheid, die een steeds grotere invloed heeft op ons wereldbeeld? Het fact-checken door sommige media is noodzakelijk, maar voorkomt allang niet meer dat hele volksstammen leugens geloven. Het enige dat echt helpt, is om die vals-nieuwsindustrie om zeep te helpen. Die is inmiddels echter zo groot en machtig, dat daarvoor beleid en gerichte actie nodig is.

Het wordt tijd dat we het gevaar van vals nieuws onderkennen, en ons ertegen gaan verzetten. Dat we ervoor zorgen dat wij ons niet ongemerkt voor een karretje laten spannen door valse informatie verder te verspreiden. Dat we ons niet laten overhalen in die verborgen vals-nieuwsindustrie te gaan werken, hoe goed de salarissen ook zijn of hoe lekker het inspeelt op onze creativiteit.

Het enige dat zal helpen is om de verspreiding ervan strafbaar te maken, en de industrie erachter te ontmaskeren en ontbinden. Vals nieuws is veel meer dan een ongemak of een hinderlijk ingrijpen in onze werkelijkheid. Als we er niet hard tegen optreden zal het onze samenleving totaal ontwrichten.