Joods erfgoed in Irak gered

Toen ISIS op slechts enkele kilometers afstand tot staan werd gedwongen, bleef Iraks laatste oude synagoge gespaard – maar niet van verval en verwaarlozing. Tot een Amerikaanse organisatie dat een voorlopig halt toeriep, tot vreugde van de lokale, christelijke bevolking.

door Judit Neurink

Het voorjaar was de tijd van de jaarlijkse Joodse pelgrimstocht naar de tombe van de profeet Nahum in het Iraaks-christelijke stadje Al Qosh. Uit heel Irak kwamen pelgrims dan naar het stadje om het Wekenfeest te vieren. Al Qosh liep vol, met de synagoge en z’n tombe als middelpunt van vieringen en gebeden.

Oudere inwoners van Al Qosh praten er met weemoed over. Want de tombe van Nahum staat er tegenwoordig belabberd bij. Al in de jaren vijftig begonnen Iraakse Joden Al Qosh te verlaten. Na de oprichting van de staat Israël ontvluchtten tienduizenden de anti-Joodse stemming. Daarmee kwam ook een einde aan de jaarlijks intocht van al die interessante vreemdelingen.

De synagoge raakte in verval, in de tweede helft van de jaren zestig begon het dak in te storten. Dat er nu een Amerikaanse organisatie eindelijk kans heeft gezien het verval tot staan te brengen, vervult de oudere inwoners met vreugde: het is hun erfgoed.

Dat is precies de reden waarom Arch (de Alliance for the Restoration of Cultural Heritage) zich over de synagoge heeft ontfermd, zegt onderdirecteur Adam Tiffen. “Dit is een van de laatste tombes van een profeet die Mesopotamië nog heeft. Andere, zoals die van Jona, zijn door ISIS vernield.”

ISIS

De opmars van de islamitische terreurgroep, die verantwoordelijk was voor de vernietiging van tal van religieuze heiligdommen in Irak en Syrië, werd op kilometers afstand van Al Qosh tot staan gebracht. “Als ze hier was gekomen, was dat een ramp geweest”, zegt Tiffen. “De Nahum-tombe is voor de regio een symbool dat verenigt. Op kilometers van voormalig ISIS-gebied is dat een symbool van hoop.”

Irak is een paradijs voor archeologen, maar heeft tegelijkertijd een moeizame relatie met zijn erfgoed. ISIS was niet de enige die plunderde en vernielde. Een berucht voorbeeld is dat van dictator Saddam Hoessein, die zijn naam liet drukken in de stenen die werden gebruikt voor het herbouwen van Babel, het Bijbelse Babylon.

Bij het lot van de synagoge in Al Qosh speelde Saddam indirect ook een rol. Hij liet het opstandige christelijke stadje waar veel communisten woonden, opzettelijk lverkommeren. Maar antisemitische sentimenten speelden ook een rol, zegt Vader Araam. De jonge Chaldeeuwse priester heeft zich het lot van de synagoge aangetrokken. “Nadat de Joden vertrokken, waren Iraakse regeringen tegen alles dat Joods was. Daarom is het Nahum heiligdom bijna ingestort.”

Christelijk

Dankzij steun van de christelijke wereldgemeenschap werden historische kerken en kloosters in Al Qosh wel onderhouden. Nahum, die in 615 de val van het Assyrische Koninkrijk voorspelde, heeft voor alle drie grote monotheïstische godsdiensten de status van profeet. Toch kon het verval van de synagoge met zijn tombe niet worden voorkomen. Sommige muren en een deel van het dak zijn ingestort, pilaren met Hebreeuwse inscripties staan nog net, net als het dakje boven de met groen laken bedekte tombe.

Niet dat er geen pogingen waren om het gebouw te restaureren – van een groep ingenieurs met steun van rijke Amerikaanse Joden bijvoorbeeld – maar die strandden in bureaucratie of corruptie. Om het gebouw te beschermen tegen de winterregens en instorting, liet de kerk een tinnen dak plaatsen.

Er gebeurde pas echt iets, toen Arch de fondsen vond, de verschillende autoriteiten op een lijn wist te krijgen en begin dit jaar Tsjechische ingenieurs stuurde. Die wisten het gebouw binnen een paar weken te stabiliseren. Vader Araam laat enthousiast zien hoe zij touwen en steunbalken plaatsten om de muren en het dak te ondersteunen. “Onze geschiedenis is opgebouwd uit verschillende beschavingen”, zegt hij, “die allemaal even belangrijk zijn. We moeten voor alles zorg dragen.”

Souvenirs

Maar de jaren van verwaarlozing eisten hun tol. Bezoekers, die van een christelijke buurman de sleutel van de poort naar het heiligdom kregen of gewoon door de gaten naar binnen kropen, namen souvenirs mee. Een stenen tafel met een Hebreeuwse spreuk kon worden gered, maar antieke armaturen voor lampen niet. Haast was geboden, zegt Adam Tiffen. “We kregen vorig jaar te horen dat we vanwege de aantasting van de constructie minder dan een jaar hadden voordat de rest van het gebouw ook zou instorten.”

Volgens hem is de synagoge veel meer dan het laatste Joods gebedshuis van Irak. Het is een symbool voor het samenleven van aanhangers van drie wereldgodsdiensten in dit deel van het land. “Voor ons is het een belangrijke site om voor toekomstige generaties te beschermen en behouden omdat het een van de weinig overgebleven plekken is die jodendom, islam en christendom verbindt. Het symboliseert wat de regio zou kunnen zijn als het gaat om co-existentie, in een deel van de wereld waar die nu ontbreekt.”

Ook de Chaldeeuwse kerk probeert de jeugd bewust te maken van dat verleden, bijvoorbeeld door een museumpje op te zetten met antieke gebruiksvoorwerpen. Maar veel jongeren hoeven dat niet uitgelegd te krijgen, blijkt uit gesprekken met jonge stadsbewoners. Het is ónze geschiedenis, zeggen zij, ónze Nahum.

Onze profeet

Dat vindt Vader Araam ook. “Nahum is ook onze profeet. De kerk is nu verantwoordelijk voor alle heiligdommen in Al Qosh. Het probeert de Nahum tombe te beschermen zoals een moeder dat doet.”

Toch is het werk dat Arch heeft verzet nog maar een begin van wat er nodig is om de synagoge veilig te stellen voor toekomstige generaties, zegt Tiffen. “Onze ingenieurs hebben zich geconcentreerd op de onmiddellijke uitdagingen en stabiliseerden het gebouw voor tenminste drie jaar. Dat geeft ons de tijd om te besluiten wat er nu moet gebeuren, en om het geld te vinden dat daarvoor nodig is.”

Erfgoed vernield

Overal in het gebied dat ze beheerste in Irak heeft de islamitische groep ISIS historisch erfgoed vernield. Naast belangrijke archeologische vindplaatsen als Nimrud en Hatra, vielen ook moskeeën en kerken ten prooi aan de vernielzucht. Bij kerken zijn kruisen, schilderingen en beelden vernield, en soms werd de schade nog verergerd doordat de kerk voor schietlessen werd gebruikt. Alles van waarde is verdwenen. 

Een uitzondering vormt het klooster van Mar Behnam op de Nineve-vlakte, dat ISIS weliswaar vernielde maar waar priesters kostbare manuscripten die teruggingen tot de vierde eeuw in vaten achter een valse muur wisten veilig te stellen zonder dat ISIS-strijders ze vonden. Alles wat niet strookte met het radicale salafisme van de groep moest eraan geloven. Dat geldt voor heiligdommen van de soefi-islam, gebedshuizen van de sjiieten, maar ook gemarkeerde graven en tombes, want de doden mogen van IS niet worden verheerlijkt.

Daardoor verdwenen in Mosul niet alleen de heilige graven van enkele (soennitische) imams, maar ook het heiligdom en de tombe van de profeet Jona (Nabi Younes), de tombe van Seth (Nabi Shiyt, de derde zoon van Adam en Eva) en de tombe van Daniel. Die laatste zou overigens volgens andere overleveringen in Kirkuk staan. 

Tot groot verdriet van veel inwoners van Mosul blies ISIS in de maanden voor de bevrijding ook nog de Grote Moskee op, bekend vanwege zijn kromme minaret, al-Hadba, een belangrijk herkenningspunt in de stad. Er is ook een troostprijs: onder de tombe van Jona blijkt een veel ouder Assyrisch paleis te liggen waar eerder dit jaar een tableau van een gevleugelde stier is gevonden – zoals ISIS die elders heeft vernietigd.

Dit artikel is eerder gepubliceerd in Trouw, op 2 juli 2018