Hoe eng zijn de baardmannen in Damascus?

In Damascus komt een nieuwe generatie jihadisten aan het roer, die de globale jihad afzwoeren en willen samenwerken met andersdenkenden. Daarmee lijkt in Syrië een interessant experiment te beginnen met een jihad light, of een meer flexibele jihad.

Door Judit Neurink

Het was een van die spannende topgebeurtenissen die je als correspondent in het Midden-Oosten aan de tv gekluisterd houden. De opmars van Syrische rebellen naar Damascus en de val van het Assad-regime is te vergelijken met de val van dictators als Saddam Hoessein in Irak en Muammar Khadafi in Libië. En toch ook weer niet.

Want die omwentelingen waren het gevolg van buitenlands ingrijpen of buitenlandse regie, terwijl die in Syrië homemade is. En wat helemaal opvallend is, na weer zo’n regime dat charismatische concurrenten opsloot, jarenlang liet creperen en executeerde als ze niet tijdig het land verlieten – is dat er deze keer zelfs een herkenbare leider is.

Maar wel een met een prijs van 10 miljoen dollar op zijn hoofd, die een oppositiegroep leidt die op het Amerikaanse lijstje van terreurgroepen staat. Abu Mohammed al-Jolani leidt HTS, Hayat Tahrir al-Sham, een groep die zijn wortels heeft in Al-Qaida. En die achtergrond heeft binnen en buiten Syrië tot zorg geleid. Komt Syrië nu toch onder een islamistisch bewind – een van de redenen waarom Assad zolang in het zadel is gehouden?

Saddam

Twintig jaar geleden gaf Jolani (zijn echte naam is Ahmed Hussein al-Sharaa, geboren in 1982) gehoor aan de oproep om in buurland Irak tegen de Amerikanen te vechten die Saddam Hoessein hadden verjaagd. Cynisch genoeg was het Assad die jongeren als hij de grens over stuurde. Hij sloot zich aan bij Al-Qaida in Irak, werd in 2006 opgepakt en bracht vijf jaar door in een van de Iraakse gevangenissen die een broedkamer waren voor de latere terreurgroep ISIS.

Hij werkte samen met Abu Bakr al-Baghdadi en hielp hem in 2013 om van ISI (Islamitische Staat in Irak) ISIS te maken door in Syrië een filiaal op te zetten, Jabhat al-Nusra. In de jaren daarna distantieerde hij zich echter steeds meer van ISIS en Al-Qaida, en vooral ook van hun concept van het globale kalifaat. Het ging hem niet meer om islam in de wereld, maar om de toekomst van Syrië.

In Idlib wist hij na 2016 een aantal groepen aaneen te smeden tot HTS, dat instituties opzette en de stad met de Syrian Salvation Government leidde. Het doel van Jolani was toen om Syrië te bevrijden van Assad en de Iraanse milities en een staat op te zetten volgens hun eigen interpretatie van de Sharia.

De groep hield zich ook bezig met militaire training en het produceren van wapens en drones, en toen ze eind november Aleppo wist in te nemen dropen Assads soldaten al snel af omdat ze tegenover een sterkere vijand stonden. En wat vooral opvallend was, was hoe Golani zijn mensen opdroeg zich te gedragen. De minderheden moesten zich veilig voelen; hij liet zich zelfs in een van de kerken zien.

Misdragingen

Dat er uit Aleppo toch berichten komen over misdragingen lijkt vooral op het conto te schrijven van een aantal milities die aan Turkije zijn gelieerd en die zich niets aan HTS gelegen laten liggen. Die zetten de jacht in op Koerden. En terwijl met de HTS-opmars Syrische steden als domino’s vielen, vochten die pro-Turkse milities met Turkse luchtsteun tegen Koerden aan de andere kant van het land waar Assads leger al weg was.

Bij iedere stad die hij innam riep Jolani opnieuw zijn strijders op zich te gedragen. Er is vastgesteld dat zijn woorden daarbij een herhaling zijn van die van de profeet Mohammed toen die terugkeerde naar Mekka na zijn ballingschap. ‘Wie thuisblijft is veilig’; ‘Ga rustig naar binnen’; ‘Geen vernielingen of plunderingen’; ‘Maak de burgers niet bang’.

Communicatie is een belangrijk onderdeel van Jolani’s campagne. Niet alleen stuurde hij geruststellende berichten naar christenen, sjiieten, alevieten, Koerden en andere minderheden. Assads militairen kregen een oproep om de wapens neer te leggen in ruil voor een veilige aftocht; hetzelfde geldt door ambtenaren en politiemensen als ze op hun post bleven.

Voor de internationale gemeenschap deed Jolani een interessant interview met CNN waarin hij duidelijk maakte geen internationale ambities te hebben. En ook Iran, Rusland en zelfs Israël ontvingen boodschappen van hoop op toekomstige relaties.

Die communicatie is deels bedoeld om aan te geven dat Jolani en HTS niet de gewelddadige jihadi’s zijn van vroeger, en dat ze niets meer van Al-Qaida moeten hebben. En dat HTS kan worden opgeheven of kan opgaan in een grotere beweging als dat voor het goed van Syrië nodig is, zoals Jolani aangaf in het CNN-interview.

Transitie

Hoe ernstig de groep dit neemt valt af te lezen uit het feit dat er overleg was met de zittende Syrische premier voordat HTS Damascus binnenging – en dat hij aanbleef. Jolani wil daarmee een rustige transitie bewerkstelligen. Hij weet uit Libië en ook Irak hoe belangrijk dat is.

Betekent dit dat Jolani jihadi-af is? Uit het interview met CNN en bovenstaande daden komt vooral een pragmaticus naar voren. Iemand die zijn opstelling en doelen bijstelde aan de hand van zijn ervaringen. Die zijn tijd als verzetsstrijder in Irak vooral als een jeugdzonde ziet. En die heeft ingezien dat Syrië voor de toekomst vooral leiders nodig heeft die samenwerken in plaats van elkaar bestrijden.

Ik moet steeds weer denken aan een goede vriend uit Sulaymaniya. Die zich als jongeman had aangesloten bij een van de salafistische groepen. En die ik kende als journalist en expert op het gebied van de radicale islam waarover hij boeken vol had geschreven. Iemand die graag een whisky dronk. En die zijn tijd bij die groep vooral zag als een leerzame ervaring waarvan hij blij was dat hij er een punt achter had gezet, al had hij met enkele van zijn vroegere kameraden nog wel contact.

Interessant is dat president Biden en zijn team inmiddels ook anders tegen Jolani aankijken. Terwijl de propaganda nog steeds is dat met hem en de HTS Syrië nu van die enge baardmannen aan de macht krijgt, overwegen de VS om dat terreurlabel te laten vallen. Dat het opsporingsverzoek in feite al een tijdlang niet meer werd nageleefd blijkt wel uit het feit dat Jolani zich al jaren in het openbaar vertoont zonder te zijn aangehouden voor dat losgeld op z’n hoofd.

Verdiend

Dat zal hij mede verdiend hebben doordat HTS en het bewind in Idlib de Amerikanen op de achtergrond hebben geholpen om ISIS- en Al-Qaida-leiders te vinden. De vierde kalief van ISIS is zelfs door HTS omgebracht. En de Amerikanen maken zich in Syrië vooral zorgen over de terugkeer van ISIS. Het is niet voor niets dat Israël kort na de val van Damascus naast Assads wapenvoorraden ook ISIS-kampen in Syrië bombardeerde.

Niet alle groepen die zich verheugen over de bevrijding zijn even pragmatisch; er zijn wel degelijk nog ouderwetse jihadi-strijders actief die willen doorstoten naar Jeruzalem en verder. Dat is echter toch een minderheid. Die het Jolani en de zijnen nog moeilijk genoeg kan maken, maar de trend lijkt toch dat jihadisten overstappen van de globale jihad naar de nationale. En dan ook naar een meer flexibel jihadisme – een soort jihad light dus.

In Syrië zie je dat ook bij het feit dat Jolani zo slim is geweest de bevrijding van traditionele Assad-steden als Tartous en Latakia over te laten aan een lokale coalitie. Hij lijkt zich goed te realiseren dat Syrië zich niet laat omtoveren in een kalifaat, en dat regeren alleen lukt als de andere spelers de rol krijgen die ze verdienen.

Uitdaging

En hier ligt ook de grote uitdaging voor de toekomst. Het model dat Jolani had voor Idlib werkt niet op een nationaal niveau. Daar wist hij met sterke hand de orde te bewaren.  Nu is hij niet meer de enige baas, met de Koerden in het noordoosten, de pro-Turkse milities die hen bestrijden, een oplevend ISIS en de nieuwe coalitie in het zuiden.

Dat mag je best vergelijken met een kruiwagen vol kikkers. De Assad-familie had een sterke arm, gruwelijke onderdrukking en onmenselijke gevangenissen nodig om die allemaal in de kruiwagen te houden. Of en hoe hun opvolgers dat anders kunnen doen – dat zullen we de komende maanden meemaken.

Dit artikel las je gratis. Vond je het de moeite waard? Dan kun je jouw waardering laten zien door een kleine bijdrage te doen. Als veel lezers dit doen, kan ik artikelen blijven schrijven over het Midden-Oosten.