Hindert dood president Iraans radicaal-conservatieve coup?

De tegenstellingen zijn enorm: officiële verklaringen van verlies en verdriet tegenover vuurwerk en vreugdedansjes. De dood van de Iraanse president Raisi  toont duidelijker dan ooit hoe gehaat het regime in Teheran is onder de eigen bevolking.

door Judit Neurink

President Ebrahim Raisi (63) kwam om bij een helikopterongeluk in de mist, in de bergen in het oosten van Iran, die ook het leven kostte aan de Iraanse minister van buitenlandse zaken. Al voordat bevestigd was dat hij het ongeluk niet had overleefd – de zoektocht naar de plek van ongeluk duurde vele uren – ging er vuurwerk de lucht in.

Raisi’s bijnaam is voor veel Iraniërs in en buiten het land ‘de slager van Teheran’. In de 37 jaar dat hij actief was binnen het Iraanse rechtssysteem kostte dat duizenden het leven. Als rechter was hij verantwoordelijk voor de dood van duizenden politieke gevangenen in 1988, en daarna als algemene aanklager en een van de machtigste rechters nog eens jarenlang voor de dood van duizenden die als vijanden van het regime werden beschouwd.

Bovendien was hij sinds zijn aanstelling in 2021 betrokken bij de openlijke strijd van het islamitische regime om vrouwen te onderdrukken, waarbij betogers zijn doodgeschoten, gevangengezet en geëxecuteerd.

Grapjes

Geen wonder dat een deel van Iran zijn dood met vreugde begroette. Of met wrange grapjes. ’19 mei. Internationale Helikopter Dag’. En, ingaand op het feit dat de helikopter neer was gekomen in onherbergzaam gebied: ’19 mei. Internationale Beren eten President Dag’. En, met verwijzing naar de mist waarin de helikopter verdween: ‘Dank je, Mist. Ik heb altijd van je gehouden.’

Een van de grapjes ging zelfs de wereld rond. Iemand grapte op Telegram dat de man die verantwoordelijk was voor Raisi’s vermissing (zijn lichaam was nog niet gevonden), een Mossad-agent was die Eli Kouptar heette. Het Frans-Israëlische station i24 had niet door dat dit de Midden-Oosterse uitspraak van helikopter is, en vroeg zich in alle ernst af of het meer was dan een gerucht.

In Iran ging vuurwerk de lucht in, en in de diaspora dansten Iraniërs op straat, zoals voor de Iraanse ambassade in Londen.

In de Syrische stad Aleppo gingen mensen de straat op om snoepgoed uit te delen. Syrische burgers hebben erg te lijden van Irans inmenging in Syrië, die ondanks jaren van burgeroorlog president Assad in het zadel heeft gehouden. Sinds Raisi in 2021 aan de macht kwam, zijn de Iraanse milities veel actiever geworden in Syrië en beperken ze zich niet meer tot het bewaken van sjiitische heilige plaatsen.

Weggezuiverd

Dat Raisi bepaald niet populair is, is geen nieuws. Hij was in 2021 nooit gekozen (hij had het al eerder vergeefs geprobeerd) als de machthebbers niet alle andere, gematigde kandidaten hadden weggezuiverd, zoals inmiddels standaard gebeurt in Iran. Hij werd genoemd als opvolger van geestelijk leider Khamenei, die door een deel van de Iraniërs net zo hard wordt gehaat. Raisi en Khamenei’s zoon Majtaba werden beschouwd als de twee top-kandidaten voor de functie. En dat leidde ook weer tot een grap. ‘Mojtaba Khamenei: ik heb gewonnen.’

De manier waarop Raisi, de minister en nog enkele hoge functionarissen omkwamen zegt veel over de staat van het land, als gevolg van de jarenlange sancties vanwege de Iraanse steun aan tal van terreurbewegingen. Het land is inmiddels wel grotendeels zelfvoorzienend, maar in het buitenland gemaakte vliegtuigen en helikopters moeten het al jaren doen zonder nieuwe onderdelen want die kan Iran niet importeren.

Raisi vloog in een vijftig jaar oude helikopter. Vervolgens kostte het meer dan twaalf uur om de rampplek te lokaliseren, en was er een Turkse drone voor nodig om dat te doen.  Dat terwijl Iran bekend staat als producent van drones, die echter aan Russische zijde in Oekraïne worden ingezet en niet bij reddingsacties.

Tegelijkertijd bemoeit Teheran zich met alles in buurland Irak, heeft het milities in Syrië, geeft het handen vol geld uit aan terreurgroepen als Hezbollah (en Hamas), zet het Iraakse milities aan tot het afvuren van raketten op Amerikaanse troepen en op Israël en gebruikt het de Jemenitische Houthis voor aanvallen op schepen in de Perzische Golf.

Zoals een commentator het stelde: dit land is er heel erg aan toe zich eens een tijd op zichzelf te richten en op te houden zich met andermans zaken te bemoeien.

Verkiezingen

Of dat gebeurt is de vraag. Terwijl de begrafenissen werden georganiseerd zijn ook de plaatsvervangers van Raisi en zijn minister van buitenlandse zaken aangesteld als hun opvolgers. En zullen er binnen 50 dagen verkiezingen worden georganiseerd voor een nieuwe president.

De kans dat die meer gematigd zal zijn dan Raisi en de radicale groep machthebbers waarvan hij deel uitmaakte is klein. De Guardian Council die bepaalt wie zich verkiesbaar mag stellen heeft zich de afgelopen verkiezingen in toenemende mate conservatief opgesteld. Zo werd bij een recente verkiezing voor de Assemblee van Experts (dit 88 leden tellende orgaan kiest de geestelijk leider) zelfs ex-president Rouhani gediskwalificeerd.

De heersende klasse in Iran is zich er steeds pijnlijker van bewust dat die opvolging niet heel lang meer op zich zal laten wachten, gezien de hoge leeftijd van Khamenei en zijn wankele gezondheid. Alles was erop voorbereid om Raisi zonder veel gedoe door te schuiven naar die functie en het harde beleid dat de laatste jaren is ingezet voort te zetten.

En aan dat laatste is het huidige regime veel gelegen. Zeker met het oog op de grote druk die op dit moment zowel van buiten als van binnen op haar wordt uitgeoefend. Het regime ziet zich nu gesteld voor een andere opvolging dan verwacht, en kiest voor stabiliteit en veiligheid om voorbereid te zijn op de grote opvolgingskwestie, en zeker niet voor versoepelingen en meer inspraak voor de burger.

Diskwalificeren

Rouhani, die president was tussen 2013 en 2021, heeft de weigering van zijn kandidatuur voor de Assemblee van Experts echter hoog opgenomen. Hij publiceerde een open brief omdat hij meende dat de afwijzing grotere implicaties heeft. Als de Guardian Council toekomstige politieke leiders kan diskwalificeren met wie ze het politiek gezien niet eens is – waarbij religie geen rol speelt – dan moet een president zich dus gaan verantwoorden aan een ongekozen groep in plaats van aan het volk. Doet hij dat niet, dan is het presidentschap zijn laatste baan, zo schreef Rouhani.

Hij zei trots te zijn op het nucleaire akkoord dat zijn regering in 2015 sloot met de Verenigde Staten – een deal die de goedkeuring had van Khamenei. Toen Trump die deels terugdraaide, grepen radicale elementen in Iran dit aan om de ontwikkeling van de kernwapentechnologie weer op te pakken. Daarmee nam het aantal sancties weer toe.

De ex-president wijst er bovendien op dat de diskwalificaties van politici de Iraniërs uit de stemlokalen houden. De opkomst is bij achtereenvolgende verkiezingen steeds verder gedaald, tot onder de vijftig procent bij die in 2021 voor Raisi. Als er nu opnieuw een radicaal-conservatief kandidaat staat – de voormalige burgemeester van Teheran Mohammad Baqer Qalibaf zou na drie eerdere verloren verkiezingen de belangrijkste kandidaat zijn – zullen nog minder Iraniërs gaan stemmen.

De Iraanse burger is die embargo’s en sancties zeker zo moe als de het harde optreden tegen vrouwen zonder hoofddoek, de inflatie en de geldontwaarding.

Erfelijk

De onvrede groeit. Die wordt onderdrukt met hard optreden, gevangenschap en executies, want de radicaal-conservatieve coup moet worden afgerond. En daarom was het dinsdag ook belangrijk massa’s rouwenden te regelen om Raisi’s begrafenis bij te wonen – alsof hij ooit populair is geweest.

Maar maar wat gebeurt er als na Khamenei’s dood inderdaad zijn 55-jarige zoon de nieuwe geestelijk leider wordt, die nu de enige kandidaat is? En Iran daarmee opeens toch weer een erfelijk leiderschap krijgt? Wat nu juist na het verjagen van de sjah en de islamitische revolutie was afgeschaft? Hoeveel steun is er dan nog voor de machthebbers?

Dit artikel las je gratis. Vond je het de moeite waard? Dan kun je jouw waardering laten zien door een kleine bijdrage te doen. Als veel lezers dit doen, kan ik artikelen blijven schrijven over het Midden-Oosten.