Het gaat niet om de cartoons

Wat is de connectie tussen de dood van de kleine Artin in de Noordzee, en de wraakzuchtige steekpartijen in Frankrijk? Geweld, oorlog, frustratie – maar vooral het extremisme dat daarop voedt.

Door Judit Neurink

Weer is het een kind dat ons met onze neus op de feiten drukt. Een jongetje van 15 maanden dat deze week met zijn ouders en broertje en zusje verdronk onderweg van Frankrijk naar Engeland. Artin, voor wie zijn ouders een betere toekomst zochten. Weer een kind dat een icoon wordt voor het onrecht dat die toekomst aan zovelen niet is gegund.

We zijn vier jaar verder na de al even zinloze dood van een andere Koerdisch jongetje, Alan Kurdi wiens levenloze lijfje op een strand in Turkije ook al op mijn netvlies staat gegrift. Zijn vader overleefde het ongeluk en moet nu leven met het schuldgevoel dat hij zijn gezin in een bootje laadde dat hun dood zou worden. Terwijl hij net als Artins vader juist het allerbeste leven voor hen wilde.

Hoe kan je dat een vader kwalijk nemen? Beiden kenden de risico’s, dat kan niet anders. Maar die bootjes en de smokkelaars waren de enige uitweg geworden uit een uitzichtloos bestaan. Weg van oorlog in Syrië en onderdrukking in Iran, terwijl de formele wegen naar vrijheid en veiligheid geblokkeerd zijn.

Dilemma’s

Het zijn duivelse dilemma’s. Voor ouders die tegen beter weten in veel geld lenen voor smokkelaars met loze beloftes. Voor overheden die onder druk staan van rechtse populisten die de weerstand tegen buitenlanders aanwakkeren voor hun eigen gewin, en daarom steeds minder vluchtelingen opnemen. Voor beleidsmakers, die het verschil tussen economische migranten en vluchtelingen vertroebelen om de deur voor steeds meer buitenlanders te sluiten.

Je kunt de dood van Artin en zijn familie niet los zien van de enorme golf van haat die Europa overspoelt. De moord op een Franse docent die de vrijheid van meningsuiting probeert uit te leggen door cartoons van de profeet Mohammed te tonen. De Turkse president Erdogan die stelling neemt tegen zijn Franse ambtgenoot Macron, omdat deze verdediger van de seculiere Franse staat de manifestaties van de radicale islam in zijn land afwijst. Turkse en Azeri mannen die door Lyon rennen op zoek naar Armeniërs – in reactie op de door Turkije gesteunde strijd van Azerbeidzjaan met Armenië over Nagorno-Karabach. En dan op de geboortedag van de profeet de dodelijke steekpartij in een kerk in Nice.

Radicale moslims maken misbruik van de groeiende kloof om het vuurtje verder op te stoken en meer steun te krijgen voor de eigen zaak. Europa wil ons niet, het neemt stelling tegen de islam en beledigt onze profeet! roepen ze. Hun discours van wraak komt voort uit frustratie over afwijzing, discriminatie en kolonisatie, en voedt daarop. Heel bewust ook, met de verwijzing naar de kruisvaarders die naar moslimland kwamen omdat ze hun geloof superieur achtten aan de islam.

Voedingsbodem

De meeste moslims weten wel beter, en keren zich af van geweld. Maar de lange wachttijden in asielopvang, de moeizame integratie in de maatschappij, gebrek aan passend werk, de ontnuchtering dat Europa geen paradijs is, het gevoel tweederangsburger te zijn, racisme, discriminatie – het heeft allemaal hun effect. Net als de negatieve reacties na een aanslag van enkelingen voor een hele groep. Het vergroot de voedingsbodem voor radicalisme.

Wie dacht dat ISIS en haar extreem-gewelddadige interpretatie van de islam toch was verslagen, komt bedrogen uit. Onder milities die Turkije in Syrië steunt zitten oud-ISIS-strijders en de beruchte zwarte vlag duikt daar iedere keer weer op. Het zijn niet alleen aanhangers van de terreurgroep die nog steeds actief zijn in Irak en Syrië, en op tal van andere plekken waar ze een vacuüm zien – veel belangrijker is dat delen van hun discours worden overgenomen door politici. Met Erdogan als belangrijkste stemmingmaker.

Een overeenkomst tussen de extreme islam en extreemrechts laat zich niet ontkennen: beide radicale groepen weten heel goed door te dringen tot het gevestigde politieke discours. Veel moslims benadrukken dat hun geloof er een van vrede is en dat ze niets te maken hebben met de radicalen zoals Al-Qaida en ISIS. Maar voor veel gefrustreerden onder hen resoneert de wraakzuchtige en boze taal van die radicalen met hun gevoel buitengesloten te zijn. En politici spelen daarop in.

Dat extreemrechts hele delen van rechts in de politiek heeft doen opschuiven, wordt nog het best geïllustreerd door de vaststelling dat veel van wat Nederlands oud-bekendste extreemrechtse politicus Hans Janmaat ooit uitkraamde, inmiddels nogal alledaags klinkt.

Vaten

Zijn het communicerende vaten? Hoe meer het Westen zichzelf afsluit en de indruk geeft dat iedereen die buitengesloten wordt het niet waard is toegelaten te worden, hoe meer de frustratie toeneemt die de voedingsbodem is voor extremisme. Natuurlijk is het niet één op één zo. Maar dan denk ik aan de reacties die ik in Irak vaak kreeg als ik zei dat ik niet kon helpen om iemand naar Nederland te krijgen: het verwijt van arrogantie, onrecht, het: ‘wie denk je wel dat je bent dat je me niet goed genoeg vindt’.

De een legt zich er niet bij neer en stapt in het bootje van de smokkelaar, met alle gevolgen van dien. De ander ziet daar geen kans toe – gebrek aan geld of moed, familie die dwarsligt – en vreet de frustratie op tot die wel een uitweg moet vinden. Vaak in het geloof, en nog vaker in de radicale islam die actief naar dit soort mensen zoekt om hen te rekruteren.

De radicale islam zoekt de tegenstellingen binnen de maatschappij en probeert die te voeden, want dat is propaganda voor de zaak. Voor de heilige oorlog tegen de arrogante kruisvaarders. Die trekt weer nieuwe aanhangers. En wordt erbij geholpen door politici die olie op het vuur gooien.

Criminaliteit

Stelling nemen tegen extremisme is belangrijk. Groepen als ISIS bestrijden door leiders en leden te berechten voor de gruwelijkheden die ze hebben begaan gebeurt nog veel te weinig. De criminaliteit van leden en hun daden moet voor iedereen zichtbaar zijn, zonder dat het nog kan worden ontkend of vergoeilijkt.

Daarom was de veroordeling van de leiders van de extreemrechtse Griekse partij Gouden Dageraad tot lange celstraffen ook van groot belang. Ook buiten Europa, omdat het laat zien dat politici nooit boven de wet mogen staan en dat ook hun criminele handelen wordt gestraft.

Maar dat extremisme komt ergens vandaan. Angst, en vasthouden aan bekende waarden bijvoorbeeld. Bespeel je die gevoelens, dan kom je uit bij waar we nu zijn. Een Europa dat de poorten sluit hoewel het weet dat het uiteindelijk toch nieuwe instroom nodig heeft. Wat steeds fellere reacties uitlokt, en daarmee weer tegenreacties.

Cartoons

Het is belangrijk om dit proces te onderkennen, omdat daarin ook de oplossing kan liggen. Het gaat niet om cartoons. Niet eens om belediging. Niet om geloof. Het gaat om slechte levensomstandigheden in grote delen van de wereld, met armoede, geweld en gebrek aan kennis. Om een zoektocht naar een beter leven die stukloopt op politieke arrogantie en onwil. Het draait om opportunisme van politici, leiders en extreme groepen. Om het bespelen van groepen mensen om je zin te krijgen.

Het is aan ons of we dat willen zien. En ermee aan het werk willen gaan. Maar zeker is dat als we dat niet doen, het aantal doden op zee en door wraakacties alleen maar blijft toenemen.