Fake nieuws? Irak gelooft het liefst in samenzweringstheorieën

Wij in Nederland zijn veel te nuchter om veel waarde te hechten aan samenzweringstheorieën. Maar in het Midden-Oosten zijn ze dagelijkse kost, en houden hele volksstammen in hun ban.

Door Judit Neurink in Erbil

Samenzweringstheorieën zijn nergens zo ingeburgerd als gespreksonderwerp als in het Midden-Oosten. De bekendste zijn natuurlijk dat de islamitische terreurgroep ISIS gecreëerd is door de Amerikanen, en dat Israël achter de aanslagen van 9/11 in VS zat.

Probeer het maar eens te weerleggen – je delft hoe dan ook het onderspit. Onder veel Irakezen staat het vast dat alle problemen in hun land aan de Amerikanen zijn te danken, en als je tegenwerpt dat dit vooral te wijten is aan de fouten die ze hebben gemaakt, dan moet je wel pro-Amerikaans zijn, of in het beste geval naïef.

Ik verbaas me erover dat intelligente mensen dit soort theorieën eerder geloven dan de feiten. Vorige regimes in Irak plantten ze via hun media, om burgers bezig te houden en de waarheid te verhullen. Maar ook nu dat niet meer gebeurt, blijven ze ontstaan en circuleren.

Vaak zijn ze nogal ingewikkeld; wellicht dat ze daardoor geloofwaardiger worden geacht. Zoals die van een 62-jarige christelijke zakenman, die naar zijn vroegere woonplaats Qaraqosh was teruggekeerd na voor ISIS naar Libanon te zijn gevlucht. Hij zag weinig toekomst voor zijn geboortegrond. Hij voorspelde: “Ons gebied wordt de komende vijf tot tien jaar weer opgebouwd, maar dan opnieuw en totaal vernietigd, door de duivelse machten Israël, Amerika en Iran.”

Scenario’s

Hij voorzag drie scenario’s. Het eerste is dat Iran erin slaagt een halvemaan van sjiitische controle te vormen in Irak, Syrië en Libanon. “We zien dat als de komst van de Safawiden,” zei hij, precies hetzelfde woord gebruikend voor sjiieten als ISIS dat verwijst naar een invloedrijke Perzische dynastie die eeuwenlang grote gebieden in het Midden-Oosten beheerste. De sjiitische milities die in de Nineve Vallei controleposten in onder meer christelijk gebied beheersen, waren daar onderdeel van, meende de zakenman.

Het tweede gaat ervan uit dat “Israël en de zionisten de gebieden van de Nijl tot aan de Eufraat bezetten. De Joden willen ons land terug; ze werkten hier als slaven en hun Thora was hier geschreven.”

Het derde was dat van de Amerikanen, die de rijkdom van de regio zouden willen ondermijnen om die te controleren. De Iraakse benzine bracht nog maar 45 dollar op, terwijl dat eerst toch 100 dollar was en dat was een groot verlies voor alle Arabische staten en de schuld van de VS.

Ik schrijf deze theorieën tijdens interviews meestal wel op, maar verwerk ze vrijwel nooit in artikelen. Omdat ze soms zo geloofwaardig lijken, moet je er enorm mee oppassen. Wel geven ze een mooi inkijkje in de geesten in de regio, in de angsten en verwachtingen.

Begrijpelijker

Veel theorieën lijken bedoeld om iets onbegrijpelijks of ingewikkelds te verklaren, maar het wordt er niet per se eenvoudiger of begrijpelijker van. Voor bovenstaande scenario’s geldt dat zeker. Ja, Iran heeft zijn invloed de afgelopen jaren enorm uitgebreid in de regio, en blijkbaar probeert de zakenman de aanwezigheid van de sjiitische milities te verklaren en te duiden. Maar er wonen nog steeds veel christenen in Iran, dus waarom zou de Iraniërs die in Irak willen verjagen?

De angst voor Israël bracht Irak er na het uitroepen van de Joodse staat in 1948 toe troepen te sturen, en Israël is door achtereenvolgende Iraakse regimes neergezet als de grote vijand – terwijl Joden eeuwenlang onderdeel uitmaakten van de samenleving, de Talmoed in Babylon schreven en blijvende invloed hadden op de Iraakse cultuur (en de keuken). Na de jaren vijftig zijn ze vrijwel allemaal Irak ontvlucht. Toen na de val van Saddam Hoessein in 2003 enkele Joodse Irakezen terugkeerden om hun achtergelaten eigendommen te zien en wellicht verkopen, ging meteen het gerucht dat zij spionnen waren.

En dan de Amerikanen, ja, die hebben vooral invloed in de regio vanwege de oliewinning – toch is die lage olieprijs niet aan hen te danken maar aan de Saoedi’s die het Amerikaanse schaliegas uit de markt wilden concurreren.

Veel mensen in Irak gebruiken internet vooral om onbetrouwbare informatie met elkaar te delen en weten nog nauwelijks hoe je daar tegenwoordig alles kent checken. Toen ik de zakenman naar de toekomst van de christenen op Nineve Vlakte vroeg, vertelde hij dat de Amerikanen van plan waren geweest alle christenen te evacueren. Ze waren van gedachten veranderd “nadat ze de rode schatten hadden gevonden.”

Ja, hij wist de naam er niet van in het Engels (hoewel hij geologie had gestudeerd). Maar je hebt er een witte en een rode variant van, en de laatste is al gevonden in Al-Amara in de provincie Misan. Samen kwamen we tot de conclusie dat hij kwik bedoelde, en de witte, zilveren variant ervan die we kennen van onze thermometers zou in Nineve zijn aangetroffen.

Kwik

Rood kwik is een materie die zelf al met de nodige samenzweringstheorieën is omgeven. Wikipedia zegt: “Rood kwikzilver, rood kwik of red mercury is een substantie waarvan het bestaan nog nooit is aangetoond, maar waarvan sinds eind jaren 80 van de twintigste eeuw verhalen rondgaan dat het een in de voormalig Sovjet-Unie ontwikkeld zeer explosief materiaal zou zijn.” Dat zal dus niet in Misan zijn gevonden.

En kwikzilver? Giftig, en daarom veelal uit onze thermometers verwijderd, vloeibaar bij kamertemperatuur, vroeger gebruikt bij de goudwinning en vooral gewonnen in Spanje en Italië.

Er is wel een relatie met Irak. In de jaren zeventig stierven hier zesduizend mensen en raakten honderdduizend verlamd, doof of blind door het consumeren van koren en gerst, dat met kwik was behandeld, zo onthulde de Britse Sunday Times in 1971. Het zaaigoed was niet bedoeld voor consumptie; de behandeling met kwik moest de groei van paddenstoelen tegengaan. Maar dat er recentelijk kwik in Irak is gevonden, daarvan is op internet geen spoor te vinden.

Het interessante van samenzweringstheorieën is dat er meestal een grond van waarheid in zit. Nu maar eens kijken of er binnenkort iets bekend wordt over kwikwinning in Irak. Maar dat dit soort theorieën nog steeds aanhang vinden, is zorgwekkend. Het tekent de afwezigheid van goed onderwijs waarin mensen leren kritisch te denken.

Onderzoekt alle dingen en behoudt het goede – maar voorlopig nog niet in Irak. En dat verklaart deels waarom democratie er niet echt aanslaat, en politici steeds maar weer met zoveel wegkomen.