Een verborgen joods heiligdom in sjiitisch Irak

Verborgen achter een moskee in het sjiitische hartland van Irak ligt een eeuwenoud joods heiligdom. Ondanks de sterke antizionistische gevoelens in Irak, zorgen na het vertrek van de Joden Iraakse sjiieten voor het graf van profeet Ezechiël.

door Judit Neurink

De zwarte chador moet aan, en het haar bedekt, want de toegang tot het graf van de joodse profeet Ezechiël in Irak leidt door een sjiitische moskee. Hier stond eeuwenlang een synagoge, waar joden uit heel Irak jaarlijks op pelgrimage gingen. Tot ze in de jaren vijftig naar Israël vertrokken.

“Kijk, dit is mijn grootvader”, zegt Ahmed Abdelrahman (31) en hij wijst naar een foto uit 1932, waar een man in Arabisch tenue met een groepje mensen in de oude synagoge zit. “Dat zijn allemaal joden”, zegt hij over de anderen.

Abdelrahman is gids in de sjiitische moskee die is gebouwd op de plek van de synagoge. Hij heeft die baan vanwege zijn historische betrokkenheid, want zijn grootvader Haji Thrab kreeg het beheer toen de Iraakse dictator Saddam Hoessein het gebouw in de jaren zeventig aan de Iraakse staat toewees.

Joden en Irak hebben een moeizame verhouding. Dat begon in de zesde eeuw voor Christus met de deportatie door Assyrische koningen van duizenden joden naar het huidige Irak. Eeuwen later ging bij de oprichting van de staat Israël twee derde van de Joodse gemeenschap vanuit Irak de omgekeerde weg. De rest volgde onder het antisemitische bewind van Saddam. Hun erfgoed raakte in verval: niet alleen hun fraaie huizen in Bagdad, maar ook die enkele synagoge die ontsnapte aan de aandacht van Saddam of de religieuze autoriteiten.

Hartland

Het heiligdom van nabi (profeet) Ezechiël in het sjiitische hartland van Irak, in het plaatsje Kifl tussen Babylon en de sjiitische heilige stad Najaf, bleef bewaard. Wel werd de synagoge een moskee. Toen de regering het in 2008 aan de sjiitische religieuze autoriteiten gaf, werd de moskee vernieuwd en uitgebreid met een deel van de voormalige Joodse wijk. Naast de eeuwenoude toren met een ooievaarsnest, staat nu een modern gebouw met de gebruikelijke blauw betegelde koepel van de sjiitische islam.

Maar het kleine gebouwtje met Ezechiëls graf bleef onaangetast. Al is dat graf recent op een platform geplaatst en voorzien van een groen doek met gouden islamitische spreuken.

Abdelrahman wijst op de ruimte achter een blauw hekwerkje ter grootte van een raam. “De poort naar Palestina”, zegt hij, alsof dat alles verklaart. “Ze deden hier iets met kaarsen en hun boek. Dit was heilig voor hen.” Het was dus de plaats voor de Torah. En die poort naar Palestina slaat vermoedelijk op het feit dat nadat Ezechiël met duizenden anderen door koning Nebukadnezar uit Judea naar Babylon was gedeporteerd, een terugkeer jarenlang onmogelijk was, terwijl hun blik gericht bleef op het land dat ze achterlieten.

Legendes

De profeet zag zijn land nooit meer, in 569 voor Christus overleed hij in Kifl. Volgens een van de legendes die in het oude stadje rondgaan, is zijn graf bezocht door aartsvader Abraham (wat inderdaad een legende is: Abraham leefde vele eeuwen voor Ezechiël), en zouden de imams die Ali, de schoonzoon van de profeet Mohammed volgden, elkaar hier in 680 hebben ontmoet voor ze kilometers verderop in Karbala de voor sjiieten bepalende strijd tegen de Omajjadische kalief Yazd aangingen.

Abdelrahman vertelt nog een andere legende, waarom het graf eeuwenlang bezocht is door mensen die genezing zochten. Hier lag een stukje rots dat aartsvader Abraham geplaatst zou hebben. Tot het zo’n vijftig jaar geleden werd gestolen. “Door een vrouw, die het had geleend omdat ze genezing zocht voor een cultureel wat gevoelige plek.” Abdelrahman moet erom glimlachen.

Behalve de groene lap over het graf is er niets gedaan om de joodse herkomst van de rijkversierde kapel te verbergen. Boven het getraliede raampje hangt een stenen plaat met Hebreeuwse letters, en hoog langs de wanden zijn nog de resten van Hebreeuwse spreuken te zien.

In de basis van de fraai bewerkte koepel zijn driearmige kandelaars geschilderd, aangetast door de tijd en net als de hele kapel verkleurd. Het gebouw behoeft schoonmaak en restauratie, maar animo daarvoor is vanwege de joodse herkomst niet groot.

Restauratie

Buitenlandse steun kan helpen: recent heeft een Amerikaanse organisatie de restauratie op zich genomen van een vervallen synagoge in Noord-Irak, waar het graf staat van een tijdgenoot van Ezechiël, de profeet Nahum. Deze joodse profeet voorspelde de val van het Assyrische rijk.

Maar Abdelrahman legt uit dat Ezechiël ook door moslims als profeet wordt beschouwd: hij is een van de 24 christelijke en joodse profeten die in de Koran worden genoemd. Die vermeldt alleen een andere naam: Dhl Kifl, en de Irakezen spreken van Hidkel. Bezoekers lopen binnen en bidden bij de tombe. Een corpulente soldaat doet dat hardop, het Arabisch galmt door de ruimte.

De aanpalende, gerestaureerde Daniel Bazaar heeft een gesloten ingang naar het heiligdom. Volgens Abdelrahman wordt die heropend, zodat niet-moslims niet meer door de moskee hoeven.

Tot recent kwamen hier ook nog joden, om te voldoen aan hun verplichting van de jaarlijkse pelgrimage, zestig dagen na het joodse Pasen. Ze kwamen onopvallend, gekleed als moslims. Er is nog een kleine groep joden over in Irak, van wie de meeste leven als christenen of moslims. Vanwege angst voor vervolging maken ze zich niet bekend.

Pelgrims

De pelgrimstocht was bedoeld om te herdenken dat Mozes de Tien Geboden van God ontving. Ze baden vooral om vruchtbaarheid bij Ezechiëls graf, dat in ieder geval tot 2003 nog bestond uit een simpele steen op de grond met Hebreeuwse inscripties. De meeste Iraakse joden staakten hun jaarlijkse tocht toen Irak na de val van Saddam ten prooi viel aan sektarische strijd.

Abdelrahman zegt dat er in Kifl veel verhalen gaan over de vertrokken joodse bevolking. De meeste positief: ze waren vreedzaam, en rijk maar sociaal begaan. Ze hadden een goede relatie met moslims, vertelt hij. Onder wie zijn grootvader. “Ze lieten moslims toe bij het graf. Dat was van de hele gemeenschap, zeiden ze.”

Maar voor de verbouwing zagen veel moslims het heiligdom vooral als joods. “Ze aarzelden om hier te komen.” Daarom legt hij hier nu uit waarom Nabi Ezechiël ook een profeet voor moslims is, en te zorgen dat er meer bezoekers komen.

Daarbij zal hij vast niet melden dat Ezechiël niet alleen de verwoesting van de Tempel in Jeruzalem voorspelde, maar ook de komst van de Joodse staat Israël. Irak was daar in 1948 een van de grootste tegenstanders van, en is dat nog steeds.

Loyaal

Tegelijkertijd gaan er onder sjiitische leiders voorzichtig stemmen op om Iraakse joden die toen vluchtten weer toe te laten als zij loyaal zijn aan Irak, en niet aan Israël. Abdelrahman is het daarmee eens. “Ze deden zoveel voor dit land. Ik denk dat ze Iraaks zijn, en terug willen komen.”

Ezechiël was een nazaat uit een priestersfamilie die in 623 voor Christus in Jeruzalem werd geboren. Als 25-jarige was hij een van de duizenden Joden die koning Nebukadnezar in 597 voor Christus na een opstand tegen hem deporteerde naar Babylon in het toenmalige Mesopotamië. Dat werd een plaats van intellect en religie: hier werd de Talmoed geschreven. Vijf jaar na zijn komst voorspelde Ezechiël de vernietiging van Jeruzalem en de Tempel.

Nadat dit in 586 voor Christus gebeurde en er een nieuwe deportatiegolf volgde, riep hij Joden in ballingschap op in vrede te leven met God en elkaar. Tenslotte kreeg hij de boodschap dat ze zouden terugkeren naar Palestina, de tempel herbouwen en het huis Israël herenigen. Hij was 52 toen hij in 571 voor Christus zijn laatste visioen kreeg. Het Boek van Ezechiël dat aan hem wordt toegeschreven, is onderdeel van de Tenach, de Hebreeuwse Bijbel, en het Oude Testament.

Dit artikel is eerder gepubliceerd in Trouw, op 17 mei 2019